Image009

146 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNĄ

czona perspektywa, którą wyznaczają struktury poznawcze osób oraz ich fałszywa indywidualizacja¹. Na marginesie należy zaznaczyć, że termin „roszczenie” odnosi się do specyficznej postawy wobec wartości emancypacyjnych (wolność, godność, prawa itd.), a nie do warunków idealnej komunikami².

Roszczenia emancypacyjne dotyczą wartości, które ludzie dostrzegają u innych i oceniają jako źródło szczęścia i satysfakcji. Jednocześnie nie zauważają albo lekceważą znaczenie warunków osiągania tego stanu. Ten poziom zaangażowania w zmianę - wyrażanie roszczeń - jest źródłem frustracji i agresji, a także blokowania zachowań prowolno-ściowych. W takiej sytuacji wiele osób i grup nie jest w stanie przekroczyć tego poziomu zaangażowania w zmianę własnego położenia. Wysiłek emancypacyjny kończy się na artykułowaniu roszczeń typu: „Należy mi/nam się..., żądam/y praw i wolności”.

Pragnienie samodzielności i korzystania z praw sprawia, że niektórzy ludzie przekraczają poziom roszczeń i wyrażają swoje oczekiwania i marzenia w postaci konkretnych, nowych jakościowo pól i przestrzeni aktywności. Prawo do decydowania o sobie i korzystania z wolności w poszczególnych sferach podmiotowego życia może być przedmiotem podmiotowych aspiracji. Aspiracje są kolejnym poziomem podmiotowej aktywności nakierowanej na zmianę. Aspiraqe emancypacyjne są wyrażane przez podmiot (indywidualny/zbiorowy) poprzez wskazywanie praw, które pragnie osiągnąć, oraz argumentowanie ich znaczenia i roli w podmiotowym życiu. Są to zwykle zdania typu: „Marzę o osiągnięciu prawa do..., chciał-bym/łabym mieć prawo do...” i tak dalej. Ich treścią są niekiedy utopie. Ludzie pozostający na tym poziomie zaangażowania emancypacyjnego nie potrafią wskazać konkretnych, realnych dróg osiągania wartości emancypacyjnych. W rezultacie nie podejmują aktywności kierowanej na ich pozyskiwanie. Aspiracje emancypacyjne ujawniane są w warstwie deklaratywnej³ i niektórzy lu-dzie nie przekraczają tego poziomu zaangażowania - nie następuje więc zmiana. Należy dodać, że niektóre aspiracje wygasają pod wpływem przemian w osobie i w warunkach jej życia. W rezultacie zmiany położenia w święcie życia pragnienia, marzenia o niektórych prawach i polach wolności stają się nieosiągalne, a z niektórych ludzie rezygnują, dostrzegając uciążliwości płynące z ich posiadania. Z tego wynika, że aspiraqe emancypacyjne są dynamiczne zarówno w perspektywie indywidualnej i czasu ontogenetycznego, jak i zbiorowej i czasu historycznego. Zmieniają się pod wpływem kondycji podmiotu i kontekstu jego życia.

Najwyższym poziomem zaangażowania w emancypację są dążenia. Tym mianem określa się świadome działanie ukierunkowane na uwalnianie się od ograniczeń i korzystanie z należnych praw. Wyrażane są przez podmiot poprzez wskazywanie konkretnych wartości emancypacyjnych, uzasadnianie ich znaczenia w podmiotowym życiu w perspektywie indywidualnej albo zbiorowej oraz przedstawianie realnych planów i dróg ich osiągania wraz z ewentualnymi utrudnieniami i sposobami radzenia sobie z nimi. Dążenia emancypacyjne są dynamiczną właściwością generującą inicjatywę i innowacyjność podmiotu ukierunkowaną na osiąganie praw i racjonalne korzystanie z nich. Artyku-lowane są potrzeby oraz osiąganie takich stanów i sytuacji, które wykraczają poza dotychczasowe struktury poznawcze podmiotu. Cechuje je zdolność do transgresji⁴.

Dążenia emancypacyjne są realistyczne, co oznacza, że podmiot zdaje sobie sprawę z konieczności wkładania trudu w wychodzenie ze zniewolenia i uciemiężenia. Niekiedy, postronny obserwator wysiłków kierowanych na realizację dążeń emancypacyjnych może w nich dostrzec utopijność albo zagrożenia porządku społecznego. Podkreślić należy, iż dążenia emancypacyjne cechuje odporność na nacisk i gotowość obrony⁵.

Omawiane poziomy aktywności emancypacyjnej nie oznaczają kolejnych etapów procesu emancypowania się. Nie odzwierciedlają też koniecznej drogi, jaką należy pokonać, by zmienić własny status w poszczególnych sferach życia. Mimo cechy emancypacji, takiej jak transpozycyjność, istnieje możliwość, że ta sama osoba w jednej sferze podmiotowego życia może realizować dążenia emancypacyjne, podczas gdy w innej pozostawać na poziomie roszczeń. Ten sam podmiot (osoba albo grupa) wraz z rozwojem i przekształceniami w kontekście (w świecie życia oraz w systemie) ma szanse zmieniać swoje kompetencje emancypacyjne.

Poziomy podmiotowej aktywności emancypacyjnej służą przedstawieniu złożoności procesów uwalniania się od doświadczanych opresji i ograniczeń. Osoby i grupy, które cechuje najniższy poziom - roszczenia - wchodzą w posiadanie praw i poszczególnych sfer wolności w wyniku nadania im przez innych. Wolność i samodzielność pochodzi z zewnątrz i zwykle wywołuje następstwa określane mianem pułapek izonomii⁶. Ci, którzy są na poziomie aspiracji, mają szanse samodzielnie pozyskać wymarzone prawa. Zależy to jednak bardziej od zbiegów okoliczności, a zwłaszcza struktury kontekstu, w jakim żyją, aniżeli od nich samych. Najpełniej w procesie emancypacji uczestniczą ci, których cechują dążenia do poszerzania podmiotowych pól wolności.

Aspiracje

Chcialbym/labym osiągnąć... Marzę o...

Dążenia

Walczę o...

Jestem na drodze do...

Roszczenia

Należy mi się... Żądam...

Rycina 11.1. Poziomy podmiotowej aktywności emancypacyjnej

J. Habermas, Teoria i praktyka, przet. M. Łukasiewicz, Z. Krasnodębski, Warszawa: PW 1983, s. 39; M. Baethge, [ndividua!ization as Hope and Disaster: Contradicńons and Paradoxes of Adolescence in Western Socieńes, „International Social Science Journal” 1985, nr 4.

J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, prze). A. M. Kaniowski, Warszawa: PWN 1999, t. 1, s. 499 i nast.

S. S. Feldmann, D. A. Rosenthal, Age Ezcpectation of Behavioral Autonomy: The Influence of Family Variables and Adolescents' Values, „International Journal of Psychology’ 1991, nr 1.

J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna, Warszawa: PWN 1987. s. 50-52.

’ F. Heckmann, Personelle Encwicklungshilfe oder Entwickhmg der Persónlichkeit? Eine Untersuchung zur Moń-^votion von Entwicklungshelfem, „Kolner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie” 1974, nr 1.

Pułapki izonomii zostały szczegółowo przedstawione w dalszej części książki.