IMG�95

*2___ Tekstowy świat. Część 1

a także dckonstrukcyjna metoda formułowania własnych twierdzeń w trybie krytycznej analizy innych stanowisk sprawiają, iż wiele dekonstrukcyj-nych poglądów dałoby się prościej przedstawić i staje się bardziej zrozumiałymi, gdy rozpatruje się je w tych ramach. Należy jedynie zauważyć, że ze względu m. in. na późną recepcję stmkturalizmu, jego rolę (głównego początkowo negatywnego układu odniesienia) pełniła na amerykańskim gruncie, na poły zastępczo, Nowa Krytyka — jako dominująca i najbardziej zinstytucjonalizowana wówczas postać uprawiania badań literackich — i jej to właśnie metody i założenia stały się przede wszystkim obiektem dekonstruowania. Pominąć również trzeba, z konieczności, charakterystykę poszczególnych odmian dekonstrukcjonizmu, rozwiniętych m. in. przez de Mana, Hillisa Millera czy Hartmana, by wymienić postaci najgłośniejsze. Niemniej należy wiedzieć, że każdy z nich ujawniał nieco inne preferencje tematyczno-metodologiczno-terminologiczne, które w konsekwencji różnicowały ich stanowiska także w podstawowych sprawach.

Filozoficzna twórczość Jacquesa Derridy jest bez wątpienia niekwestionowanym źródłem dekonstrukcjonizmu w teorii literatury. Nie należy jednak wnioskować na tej podstawie, że omawiana orientacja badawcza jest rezultatem zwykłego zaadaptowania czy przekładu idei Derridy na język nauki o literaturze. Badacze amerykańscy wnieśli tu wkład odrębny, szczególnie w zakresie analizy retorycznych trybów organizacji tekstu oraz teorii lektury; sam Derrida zaś z kolei nie mógłby zapewne zaakceptować wielu rozwiązań przez nich stosowanych (jak traktowanie dekonstrukcji jako metody czytania czy też zachowanie odrębności i pewnej uprzywilejowanej pozycji dyscypliny). Nadto nie można nie zauważyć, że kluczowe pojęcie dekonstrukcji nieco inny sens implikowało w kontekście stricte filozoficznym, zarówno tradycyjnym, jak i w ramach współcześnie zróżnicowanych stanowisk (m. in. Platona, Kanta, Rousseau, Hegla, Nietzschego, Husserla, Heideggera, Austina, Wittgensteina, Levinasa), do których w polemicznym czy — rzadziej — aprobatywnym trybie odwoływał się Derrida wypracowując swe poglądy. Co innego zaś znaczyło w obrębie aemiotyczno-literaturoznawczej problematyki oraz kwestionowanych czy rozwijanych wcześniejszych ujęć (zwłaszcza późnych pism Barthesa, koncepcji intertekstualności Kristevej, semiotycznych pism Peirce’a, dzieł Burke'a czy Bachtina). Toteż zrekapitulowane tu zostanie stanowisko Derridy jedynie w niezbędnym wymiarze; w trzech kolejnych punktach Ujmujących kwestie o największych, jak sądzę, praktycznych i teoretycznych konsekwencjach dla dekonstrukcjonizmu. Będzie

Dekonstrukcjonizm w teorii literatury_R

mowa mianowicie o najogólniejszym sensie filozoficznego projektu Derridy; o głównych aspektach- jego filozofii języka; o operacyjnym znaczeniu dekonslrukcyinej strategii i roli związanych z nią „nie-rozitrzygalnych" pojęć.

Jakkolwiek dzieje dekonstrukcjonizmu świadczą o praktycznej instytucjonalizacji ruchu w ramach literaturoznawstwa, trudno przeoczyć fakt, że istotny — i deklarowany — sens tej krytycznej teorii polega, rzec można, na generalnym „przewartościowaniu wszystkich wartości", tzn. na zakwestionowaniu nie tylko innych teorii literatury, lecz i powszechnie dotąd akceptowanych pojęć, metod, założeń, a niekiedy i racji bytu samej dycypliny. Krytyka ta przyniosła już płodne rezultaty; spowodowała nowe ujęcie wielu podstawowych zagadnień (w tym zwłaszcza reprezentacji, mimetyczności i fikcjonalności); wniosła inspirujące idee do typologii form i koncepcji formacji dyskursywnych; postawiła w nowy sposób kwestie podmiotowości i autobiograficzności; sprobłematyzowała złożone relacje między literaturą a krytyką (w jej szerokim rozumieniu). Przede wszystkim jednak zwróciła uwagę badaczy na konieczność krytycznej analizy procesów legitymizacji stosowanych metod i teorii, a także ich niestematyzo-wanych i nieuświadamianych założeń, które w istotnej mierze warunkują, czasem zaś nawet wyraźnie determinują, kształt i znamiona przedmiotu poznania. Z tej obfitej problematyki wypada wybrać tu jedynie dwa kręgi zagadnień, stanowiące zresztą najczęstsze obiekty dekonstrukcjonistycz-nych analiz: status tekstu i problem tekstualności oraz status interpretacji i problem możliwości czytania. Odpowiednio do zainteresowań tymi badawczymi perspektywami dekonstrukcjonizm określany bywa albo jako szczególna poetyka „podwójnego związania" czyli techniczna procedura roztrząsania aporetycznej logiki tekstu, albo też jako metoda czy sposób czytania.

Pięć poniższych punktów o dekonstrukcjonizmie jest więc próbą wyartykułowania w możliwie zwięzłej i czytelnej zarazem postaci pięciu tez decydujących, moim zdaniem, o bulwersującym radykalizmie metodologicznym tej orientacji. Pisał Friedrich Nietzsche, że często jedyną drogą zwrócenia powszechnej uwagi na jakąś prawdę czy kwestię jest przedstawienie jej w postaci potwornego paradoksu⁸. Dekonstrukcjonizm można — między innymi — traktować jako eksperymentalną zmianę punktów widzenia; świadomie ekstrawagancki, wyrafinowany retorycznie, patetyczny w tonacji i skrajny we wnioskach sposób mówienia o kluczo¹

F.Nietzsche, Ludzkiearcyludzkie.T. I.Przełożył K.Drzewiecki Warszawa 1910, par. 307.