Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 2

wykorzystywany. Dzięki temu, że każda jednostka leksykalna posiada formę materialną i treść, jest ona ośrodkiem związków dwustronnych łączących ją z jednej strony ze zbiorami wyrazów formalnie bliskich, oraz z drugiej strony - z tym punktami „przestrzeni semantycznej”, z którymi w taki czy inny sposób styka się jej własne znaczenie. A zatem znaczenie wyrazu może być określone związkami derywacyjnymi (w szerokim sensie) i asocjacyjnymi: oprócz relacji paradygmatycznych i syntagmatycznych, wyraz pozostaje z innymi wyrazami również w określonych relacjach asocjacyjno-derywa-cyjnych. Na przykład rosyjski wyraz z&wuz ‘ziemia’ w poszczególnych swoich znaczeniach w różny sposób jest związany relacjami derywacyjnymi z wyrazami 3eMnmou ‘ziemny’, 3emucmbiu ‘ziemisty’, 3eMHou ‘ziemski’, Ha3eMHbiu ‘naziemny’, 3eMenbHbiu ‘rolny; ziemski’, 3e.MiwK ‘rodak; krajan’, a także 3e,\uieKon ‘robotnik ziemny’, 3e.\we-uepnama ‘czerparka, pogłębiarka’, 3eMJie.\tep ‘mierniczy, geometra’, 3e.\uiede,ieif ‘rolnik’, 3eMJienpoxodeif ‘odkrywca nowych ziem, podróżnik-odkrywca’ itd. A zatem znaczenie, ustalone przeciwstawieniami paradygmatycznymi 3e.\tM - necoK - żniwa..., połączeniami syntagmatycznymi pumb 3e\imo, cunamb 3eMwo, komok 3eMnu ‘grudka, bryłka ziemi’ itp., zostało także utrwalone w ciągu derywacyjnym ze.unn - 3e.unfwou -3eMnucmbiii - 3e.uneKon itd.; znaczenie ustalone przeciwstawieniami paradygmatycznymi 3eMnn - soda, 3e.\t.ix - Mope..., połączeniami syntagmatycznymi yeudemb 3eMmo, 6nu30cmb 3e.wiu itp. - zostało także utrwalone w ciągu derywacyjnym 3e.\uin - 3e.\moit - Ha3eMHbiu - 3eMHoeodHbiu ‘ziemnowodny’. Można więc powiedzieć, że derywaty (wyrazy motywowane, słowotwórczo podzielne) posiadają znaczenie związane pod względem derywacyjnym, natomiast wyraz wyjściowy (podstawa słowotwórcza bez formantów) jest względnie niezależny (ZJ.H. UlMeJieB, CoepeMeHHbiu pycaaiii R3biK. JleKCUKa, MocKBa 1977, s. 225-226).

Analogiczne relacje występują również między znaczeniami wyrazu polisemicznego. Kiedy znaczenia są kwalifikowane w słowniku jak „przenośne”, świadczy to o tym, że są one postrzegane w połączeniu z jakimiś innymi znaczeniami, tj. są motywowane („związane”) pod względem derywacyjnym, a samo zjawisko określane jest terminem „motywacja”. Motywacja zatem to zjawisko niezupełnej arbitralności (konwencjonal-ności) znaku językowego (w tym zdeterminowanie formy i znaczenia znaku językowego przez czynniki pozajęzykowe). W odniesieniu do semantyki (konkretnie: stosunków, które nazywamy asocjacyjno-derywacyjnymi) jest to zdeterminowanie formy i/lub znaczenia jednostki leksykalnej (zwanej wówczas motywowaną) przez inne jednostki tego samego języka (zwane wówczas motywującymi). Por. np. stosunek między motywującym wyrazem tworzyć i motywowanymi twórca, twór, utworzyć.

Wyżej zaprezentowane zostały związki asocjacyjno-derywacyjne w odniesieniu do formy jednostek leksykalnych. Związki asocjacyjno-derywacyjne dotyczące treści jednostek mają miejsce wtedy, gdy znaczenie przenośne wyrazu nie jest motywowane semantycznie przez znaczenie podstawowe (nieprzenośne). Na przykład czasownik wybielić ma znaczenie ‘obronić przed zarzutami, uniewinnić, usprawiedliwić (w przeciwieństwie do oczernić)', które jest powiązane z jego znaczeniem podstawowym ‘uczynić coś białym, bielszym poddając działaniu środków naturalnych lub sztucznych’ w sposób czysto asocjacyjny. Relacje asocjacyjno-derywacyjne są szczególnie widoczne wtedy, gdy znaczenie przenośne „popada w konflikt” ze znaczeniem podstawowym.

Na przykład wyraz rzemieślnik posiada znaczenie podstawowe ‘człowiek, który uprawia rzemiosło i przygotowuje na sprzedaż lub na zamówienie pewne wyroby’ oraz przenośne ‘ktoś, kto pracuje szablonowo, bez inicjatywy twórczej, inwencji’. Znaczenie podstawowe i przenośne nie mają tu semów wspólnych. Znaczenie przenośne w tym wypadku ma niewątpliwie asocjacyjny charakter (między tymi dwoma znaczeniami istnieją stałe asocjacje), ponieważ rzemieślnik niekoniecznie musi być pozbawiony inicjatywy i nie zawsze pracuje szablonowo, bez natchnienia (por. np. taką frazę: ktoś reprezentuje wysoki poziom rzemiosła).

Liczne są wypadki, kiedy podobne asocjacje mogą obejmować całe pola leksykalno--semantyczne. I tak np. cała leksyka stosowana do oznaczania temperatury wyłącznie na podstawie asocjacji zaczęła obsługiwać pole leksykalno-semantyczne uczuć (gorące serce., chłodne stosunki, płomień miłości, żar serca, dusza pała, gorące uczucie, gorący pocałunek, chłodne przyjęcie itd.). Dzięki stałym asocjacjom rozwijają się regularne typy zmian znaczenia leksykalnego wyrazów w wielu językach, jak ma to miejsce w wypadku metonimicznego przeniesienia znaczeń: naczynia i jego zawartości (wypić dwie szklanki), materiału i wykonanego z niego produktu (chodzić w jedwabiu), miejscowości i jej mieszkańców (cała wioska wyszła na spotkanie) itd.

Obserwacje związków asocjacyjnych i relacji między wyrazami są szczególnie istotne w zakresie charakterystyki rozwoju leksykalnego języka. Na przykład w procesie tworzenia nowych wyrazów we współczesnych językach słowiańskich spośród różnych sposobów wybierany jest zazwyczaj ten, który zapewnia albo najwyższy stopień motywacji wyrazu, albo pełny brak motywacji, i - co za tym idzie - brak asocjacji powodujących wypaczenie treści. Wymogom tym odpowiadają złożone nazwy typu inżynieria genetyczna, kultura masowa, totalna krytyka, kultowy fdm czy zapożyczenia typu komputer, lobbing, monitoring, elektorat, konsensus, biling itd.

4.7.5. Podsumowanie

Leksykalno-semantyczny system języka w porównaniu z systemem fonologicznym i gramatycznym jest systemem specyficznym, co można wyjaśnić jego bezpośrednim związkiem z obiektywną rzeczywistością. System ten jest systemem otwartym (bez przerwy uzupełniają go nowe elementy) i najbardziej dynamicznym. W przeciwieństwie do systemu fonologicznego, który zazwyczaj jest nazywany systemem dyferencjalnym, system leksykalno-semantyczny stanowi syntezę podstawowych jednostek znaczeniowych języka oraz ich związków. Stanowi to podstawę do potraktowania go jako płaszczyzny integrującej i syntetyzującej elementy językowe.

Przedmiotem leksykologii, jak powiedziano, są wszelkie badania dotyczące słownictwa, czyli dotyczące wyrazów, połączeń wyrazowych i ich znaczenia. Przeprowadza się zatem na gruncie leksykologii różnorodne klasyfikacje i rozróżnienia w obrębie słownictwa; ustala się podstawy podziału leksemów w danym języku; rozróżnia się wyraz użyty w tekście od leksemu - należącego do systemu abstrakcyjnego. Duży dział leksykologii stanowi semantyka, tj. nauka o znaczeniu wyrazów. Poza rozmaitymi metodami opisu znaczenia wypracowanymi na gruncie semantyki, leksykologia wskazuje na relacje semantyczne między wyrazami: synonimię, antonimię, hiponimię, opisuje wieloznacz-

203