I w odmianach czasu smak jest 14

WSTĘP

urodę życia w jego różnorodności oraz wyrażają satysfakcję płynącą z najbardziej elementarnych spostrzeżeń i odczuć człowieka zamyślonego nad zjawiskami przyrody, nad przemicn-nością pór roku.

Życiu ziemianina, jego „zabawom” w szlacheckim dworku, poświęcono w baroku wiele uwagi; liczne są utwory utrzymane niemal w Rejowskiej tonacji, pełne zachwytu nad urokami ziemi płodnej, niosącej dostatek. Z korzyściami wynikającymi z gospodarowania na roli kojarzą się również przyjemności polowania (Hiacynt Przetocki, Pieśń o zajączku).

Realistycznym obrazkom szlacheckiego dworku, jego urokom i pożytkom towarzyszy mit wiejskiej Arkadii — nie chłopskiej, lecz szlacheckiej — wyrażony w poezji sielankowej (Henryk Chcłchowski). Warto podkreślić, że sielanka w polskim baroku objawia podwójne oblicze. W Arkadii miłosno-pasterski modus vi-vendi został nierozdzielnie spleciony z tragiczną kondycją ludzką, z żałobnym finałem, nieodstępną wizją śmierci. Tak jest przede wszystkim w Roksolankach Szymona Zimorowica.

Fascynacja przemianami w naturze, a zwłaszcza jej nieustannym odradzaniem się, prowadzi do refleksji nad życiem i śmiercią człowieka; budzi to nadzieję, że śmierć nie jest ostatecznym kresem istnienia, gdyż w końcu zatriumfuje nad nią życie. Dostrzeganie dynamizmu rzeczywistości. jej nieprzerwanego ruchu, ciągłej zmiany, było charakterystycznym rysem świadomości ówczesnych ludzi.

Najświetniejsze wersy na temat zauważonego wtedy podobieństwa między naturą a losem człowieka napisał Jan Andrzej Morsztyn w Nagrobku jegomości panu Walerianowi Otwino-wskiemu, podczaszemu sendomirskiemm

( ) jak zboże, które kmieć posicjc,

Które wprzód późnie, zwiezie, /.młóci. zwieje.

(iiociaż przez, zimy obumrze w zagonie Na wiosnę w nowym pokaże się plonie i mc zawiedzie oraczów nadzieje.

Tak ciała nasze, choć na czas uśpiouc t zakopane, na glos archanioła

Podniosą piaskiem przytłoczone czoła I pójdą, będąc z duszą swą złączone,

Na nowy żywot w miejsca naznaczone.

Poezja ziemiańska przeciwstawia się ideałom rycersko-patriotyc/.nym, pasjom politycznym, ale również opowiada się przeciwko życiu dworskiemu. Etos rycerski był Sławiony głównie wierszem epickim, natomiast liryka — poezja szlachecka i idylliczna — kształtowała etos ziemiański. Ciłostła pochwałę ziemi ojczystej (Szymon Zimorowic, Bobymnid), regionu (Kasper Miaskowski. Waleta włoszczonowska), sławiła uroki natury.

Poezji ziemiańskiej, związanej ze środowiskiem przyrody, wtóruje poezja dworska, niekoniecznie panegiryczna, której upodobania kierują się w stronę małych form literackich, nader często poświęconych tematyce miłosnej czy wręcz erotycznej. W tym właśnie kręgu — szczególna to zasługa Jana Andrzeja Morsztyna — rodzi się polski erotyk, który dla późniejszego rozwoju polskiej lin ki ma doniosłe znaczenie. Zapewne na wzór zachodni polor życiu towarzyskiemu miały nadawać lekkie, niekiedy frywolne wiersze: żarty, nie zawsze wykwintne, i obrazki rodzajowe. Najchętniej podejmowanym w' dworskiej liryce tematem jest miłość, a ściślej — gry miłosne, czasem nicwolnc od usztywniającej konwencji, ale niekiedy pełne prostoty, wyrażające w bezpośredni sposób uczucia skierowane do rozmaitych Kaś i Anuś.

-* * *

Twórczość baroku charakteryzuje się jakby nieustannym napięciem między obowiązującą moralnością, w której ideał ascezy, pokuty, skruchy grał dużą rolę, a silną zmysłowością, wszechogarniającym żywiołem emocji. Świat widzialny i świat wartości moralnych — oto dwa bieguny wyznaczające pole literackich fascynacji. Najdobitniej może wyraził ów trudny sposób istnienia Kasper Miaskowski. Stan owego napięcia okazał się płodny artystycznie, dał w rezultacie wiele cennych tekstów.