100 88

K. l.aslutYski * Od idei do integruęji europejskiej

nowe horyzonty poznania, ale światopogląd chrześcijański pozostał dalej dominującym motywem rozwijanych idei ogólnoeuropejskich.

Od czasu wielkiej rewolucji francuskiej idee integracji europejskiej zaczęły eksponować równieZ stowarzyszenia i ruchy polityczne. Idee rewolucyjne z Francji rozszerzyły się na Europę, a rozwój nauki i wzmożone kontakty kulturowe ułatwiły dąZenia do zmian społecznych Przewrót przemysłowy i ekspansja kolonialna wpłynęły na zwiększenie wymiany handlowej. Na zmiany w Europie wywierały również wpływ doświadczenia federacyjne Stanów Zjednoczonych Ameryki.

4.1, Próby siłowego jednoczenia Europy przez Napoleona Bonaparte

Na początku XIX wieku największy wpływ na kształt Europy wywarły działania cesarza Napoleona I Bonaparte (1769-1821), który idee rewolucji francuskiej podporządkował francuskiej ekspansji w Europie. Napoleon nawiązywał do ekspansjonistycznych tradycji cesarstwa rzymskiego oraz monarchii karolińskiej. Wykorzystując armię i wpływy kulturowe Francji na kontynencie, próbował jednoczyć Europę wokół Paryża. Po sukcesach osiągniętych w kolejnych kampaniach wojennych zaczął uważać siebie za władcę podobnego cezarom i deklarował, że „niejest następcą Ludwika XIV, ale Karola Wielkiego"”.

Napoleon silą wprowadzał zmiany w Europie. W 1806 roku został protektorem Związku Reńskiego i skłonił cesarza Austrii Franciszka I do zrzeczenia się tytułu cesarza rzymskiego, który według średniowiecznych poglądów miał być duchowym seniorem wszystkich monarchów. Fakt ten przekreślił całkowicie, istniejącą co prawda tylko w teorii, jedność państw europejskich, złączonych w „świętym imperium rzymskim" Bonaparte na czele armii podbijał kolejne kraje, zmieniał granice i tworzył podległe mu nowe organizmy państwowe. Realizował misję jednoczenia Europy silą na czele wielonarodowej armii.

Pod władzą Napoleona Bonaparte zjednoczona została prawie cala Europa od Portugalii, aź do granic Rosji. Kolejne kampanie napoleońskie tworzyły nowe rozwiązania organizacyjno-prawne kontynentu europejskiego. Tworzyła się konfederacja państw kontynentalnej części Europy z centrum politycznym w Paryżu. Wokół Francji powstawały państwa zwasalizowane lub zależne, z osadzonymi na tronie członkami rodziny cesarza lub jego wiernych sojuszników. Scalały ją głównie powiązania dynastyczne oraz rozwinięte wpływy kulturowe i językowe Francji na kontynencie'*. W krajach podporządkowanych Napoleonowi wprowadzono nowy system władzy, regulowany przez kodeks cywilny, zwany Kodeksem Napoleona oraz przyjmowano konstytucje wzorowane na francuskiej. Z wolą cesarza Francuzów liczyły się również Prusy, Austria. Dama i Szwecja. „Pierwszy raz zatem

R Maync, op ul , s 41, W Nieolt, 1 O. Salmon, Undersianding ihc Europcon Union London MOI. | 4

* W Dotazycki. Historia iiosunkou międzynarodowych w ciosach nowożytnych 18!5-1945. W tTi/sat 19%, * 18

w swoich dziejach niemal cala Europa była zjednoczona pod rządami napoleońskimi".

Podjęte przez Napoleona próby siłowego zjednoczenia Europy i zjednania dla imperium francuskiego opinii społecznej kontynentu, zakończyły się niepowodzeniem. Doprowadziły do nowych podziałów kontynentu, ale francuskie rozwiązania ustrojowe wywarły długofalowy wpływ na prawo europejskie. Przejmowano francuski model państwa centralnego z równością obywateli wobec prawa, znoszącego przywileje feudalne i ułatwiającego awans polityczny tworzącej się burżuazji. Historyk francuski Jean-Baptiste Duroselle wskazuje na zadziwiające podobieństwo cesarstwa napoleońskiego z cesarstwem Oktawiana Augusta i Kodeksu Napoleona z prawem rzymskim. Dowodzi, iż „Napoleon widział swoje Cesarstwo jako państwo wielkiego narodu z satelickimi krajami sąsiednimi, które jednak praktycznie utraciły prawo do samostanowienia”⁴⁰. Poprzez podbój sąsiednich krajów napoleońska Francja na okres kilku lat uzyskała polityczną i cywilizacyjną hegemonię w Europie

Po pokonaniu Napoleona i zatrzymaniu jego prób siłowego jednoczenia Europy, decydującą rolę w tworzeniu nowego układu sił w Europie odegrała współpraca Anglii, Austrii, Prus i Rosji. Przygotowany przez nic Kongres Wiedeński ustalił nowe granice europejskie oraz zadecydował o losach wielu państw i dynastii. Kongres zdecydował m.in. o utworzeniu Związku Niemieckiego, połączeniu Belgii z Holandią, połączeniu Królestwa Polskiego (zwanego Kongresowym) z Rosją oraz zagwarantowaniu wieczyście neutralnej Szwajcarii. Wprowadził nowy ład europejski, zbudowany na dwóch podstawowych zasadach; równowagi i legitymizmu, łączący „stary porządek" i uzgodnione interesy mocarstw. System ,.równowagi sił”, przygotowany głównie przez księcia i dyplomatę wiedeńskiego Klemensa von Mettemicha (1773-1859), doprowadził do solidarnej współpracy książąt i rządów⁴¹na wiele dziesiątków lat.

Po utracie władzy Napoleon „szablę zamienił na pióro”. Przebywając na wygnaniu wysuwał propozycje łączenia razem narodów kontynentu, rozbitych i rozczłonkowanych głównie poprzez jego kampanie wojenne. Postulował tworzenie wielkiej „rodziny narodów" europejskich i powołania nowej struktury organizacyjnej Europy, ze współną walutą, ujednoliconym systemem miar oraz wspólnym systemem prawnym. Sprzeciwiał się tylko „włączeniu” Anglii do rodziny narodów europejskich.

W 1816 roku Napoleon pisał: „Jednym z największych moich zamierzeń było zgromadzenie i połączenie tych wszystkich narodów, które rozpadły się lub zostały rozczłonkowane przez rewolucje i politykę Tak więc w Europie, choć w rozproszeniu, żyje ponad 30 milionów Francuzów, 15 milionów Hiszpanów, 15 milionów Włochów, 30 milionów Niemców. Chciałem z wszystkich tych narodów stworzyć jeden organizm państwowy [...] w takim stanie rzeczy byłoby więcej możliwości,

*® M. Żywczyński. Historiapowsztchna 1789-1870. Warszawa 1967, ł ISO ⁴⁰ J -B Duroselle, Historia narodów Europy Warszawa 1996, s 273.

' G Barraclough, op. cii., s 37