100 95

50 K. Liistiiwski * Od idei do integracji europejskiej

ceł wywozowych i przywozowych. Jak dowodzi historyk niemiecki Hagen Schulze,! „kierowany przez Prusy Związek Celny reprezentow ał wspólnotę zwróconą ku przyszłości, silę gospodarczą, która stale rosła i wywierała magnetyczny wpływ na! sąsiednie państwa , Związek Celny zawarł porozumienia handlowe z Holandią (1839 r.), z Wielką Brytanią (1842 r.), z Belgią (1844 r.), z Portugalią (1844 r.),' z Sardynią (1845 r.), z Danią (1864 r.), z Francją (1865 r.) i z Austrią (1865 r.).

W czerwcu 1848 roku zwołany został do Pragi pierwszy Zjazd Słowiański pod hasłem jednoczenia Polaków, Rosjan oraz przedstawicieli narodów słowiańskich, zamieszkujących monarchię habsburską. W odezwie Do Słowian, przygotowanej przez Michaiła Bakunina (1814-1886), Zjazd wysunął górnolotną ideę tworzenia ogólnoslowiańskiej federacji z granicami ustalonymi demokratycznie przez wolne narody. Uchwalił również Ma n if e s t do narodów Europy, który głosił, że „prawa narodów są ważniejsze aniżeli decyzje monarchów”. Wysuną! niezwykle żądanie zwołania zjazdu powszechnego narodów europejskich w imię wolności, równości i braterstwa. Drugi zjazd przedstawicieli narodów słowiańskich zorganizowany został w 1867 roku w Moskwie⁷¹, w kilka miesięcy po klęsce Austrii w wojnie z Prusami pod Sadową (1866) oraz po przyjęciu 17 lutego 1867 roku dualistycznej umowy austro-węgierskiej. W monarchii habsburskiej ożywiły się wówczas tendencje do samodzielności politycznej Słowian.

Panslawiści eksponowali braterstwo narodów słowiańskich oraz dążyli do stworzenia wielonarodowego państwa pod przywództwem Rosji, z językiem rosyjskim jako językiem ogólnosłou lańskim. Przewodzili im m.in. Władimir Lamanskij, Michaił Pogodin, Iwan Aksakow i Iwan Korniłow. Błędnie oceniali jednak, że narody słowiańskie łatwo zaakceptują panslawizm, zdominowany przez władze carskie. Mimo czynionych wówczas zabiegów nic udało się utworzyć federacji narodów słowiańskich.

Po burzliwych wydarzeniach Wiosny Ludów premier Austrii książę Felix von Schwazenberg (1800-1852) i jego minister handlu hrabia Karl Ludwig von Bruck (1798-1860) wystąpili z planem utworzenia środkowoeuropejskiej unii celnej. Przewidywał on połączenie ziem habsburskich z krajami Niemieckiego Związku Celnego w regionalną organizację gospodarczą ze stolicą w Wiedniu⁷'. Działalność Unii miałaby objąć obszar od Morza Adriatyckiego do Morza Północnego i Bałtyku. W jej skład miały wejść liczne kraje centrum i południa kontynentu, wraz z drogą handlową w kierunku A/ji i Bliskiego Wschodu. Twórcy projektu przewidywali

stopniowy rozwój planowanej integracji: likwidację barier celnych, liberalizację w transporcie towarów, wspólny system miar oraz rozbudowę unii handlowej i walutowej Napotykali jednak niechęć i wyraźny sprzeciw Prus, wyrażających samodzielne ambicje europejskie.

H SthuUv r Kraiku lusiona Kraków J999, * 77.

S A N ikiiin. SłoHatnsŁlJ*tyrtdy iscituiicsiotyeh gadów XIX wiata Moskwa 1948. s 16-92 ‘A ^f$isoML./intMnlaurvfvjsitci id& integracji międzynarodowej. . op. cii., s 58

BMV 1867 roku doszło do utworzenia unii realnej - Austro-Węgier - poprzez przekształcenie cesarstwa austriackiego w państwo złożone na zasadzie równouprawnienia Austrii i Węgier, połączonych poprzez dynastię Habsburgów. Obie części monarchii miały własne konstytucje, rządy oraz dwuizbowe parlamenty. Po części posiadały nawet własną siłę zbrojną (armia była wspólna, ale obrona terytorialna skupiała odrębnie austriacką landwerę i węgierskich honwedów). Odrębne były sądy i prawo sądowe. Wspólna była osoba monarchy (cesarz Austrii, a zarazem król Węgier), polityka zagraniczna, wojsko, finanse i obszar celny. Dla regulowania ich wspólnych spraw oba parlamenty wybierały sześćdziesięcioosobowe delegacje, które obradowały osobno, lecz głosowały wspólnie. Istniały więc trzy rodzaje instytucji ustrojowych: wspólne („cesarsko-królewskie"), austriackie („cesarsko--królewskie”) i węgierskie („królewsko-węgierskie”)⁷³. Monarchia Austro-Węgier-ska składała się z wielu krajów europejskich o różnym poziomie rozwoju. Wykorzystywał to polityk austriacki Constantin Franz (1817-1891), proponując w miejsce wielonarodowego charakteru monarchii austro-węgierskiej utworzenie konfederacji europejskiej, złożonej z trzech federacji z Niemcami jako „federa-torem" Europy. Po opublikowaniu pracy Federalizm jako podstawowa zasada zyskał nawet miano „klasyka europejskiego federalizmu”⁷\

W 1867 roku odbył się w Genewie Międzynarodowy Kongres Pokoju, z udziałem działaczy Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników. Powołano na nim Ligę Pokoju i Wolności, kierowaną przez Giuseppe Garibaldiego. Postanowiono też, że organem prasowym Ligi będzie dwujęzyczny periodyk (niemiecko-francuski) „L e s E t a t s U n i s d' E u r o p e” („Stany Zjednoczone Europy"), eksponujący idee jednoczenia kontynentu. Pismo nawoływało do sfederowania narodów europejskich i tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, w imię pokoju i sprawiedliwości społecznej. Sekcji polskiej Ligi przewodzili gen. Józef Hauke-Bossak, Jan Zagórski i Walery Mroczkowski.

Do idei tworzenia unii europejskiej Mazziniego i de Saint-Simona w pewnym stopniu skłaniał się również cesarz Francji Napoleon III (1808-1873). Liczył przy tym na umocnienie roli Francji poprzez przewodnictwo w nowym „związku europejskim". W czasie wieloletniego panowania (1852-1870) Napoleon III ułatwiał rozwój ogólnoeuropejskiego handlu, doprowadzając do zawarcia wolnocłowego traktatu handlowego Francji z Wielką Brytanią Popierał niektóre przedsięwzięcia ogólnoeuropejskiej Ligi Pokoju i Wolności.

W 1871 roku doszło do utworzenia strefy wolnego handlu między Norwegią i Szwecją, a w rok później utworzono Skandynawską Unię Monetarną, obejmującą trzy państwa nordyckie: Danię, Norwegię i Szwecję⁷⁵,

W drugiej połowie XIX wieku kanclerz Bismarck próbował ożywić ducha Świętego Przymierza poprzez zacieśnianie współpracy jego „trzonu": Niemiec, Rosji

⁷³ J. Baszkiewicz, op. cit. >. 325.

^M A. Marszałek, op. s 23

Z. Doliwa-Klenacki, Integracja europejska Białystok IV99, 8 27