knnka tekstu

Wiersz jako vy organizm

142

Teorie literatury X X VW

Oznacza to, że poezja tym się różni od prozy, że posiada znaczeniowy naddatek (farby, tapety, gobeliny), którego nie posiada logiczna struktura prozy.

Poezja to tekstura nałożona na strukturę, proza to sama struktura. Tekst poetycki jest więc nie tylko tworem autonomicznym, ale też harmonijnym, i dlatego przypomina także żywy organizm (livingintegritf), którego poszczególne części wzajemnie się warunkują. „Elementy utworu [poetyckiego] są ze sobą powiązane, nie tak jak kwiecie złożone w bukiet, lecz tak jak kwiat z innymi częściami rozwijającej się rośliny”³⁰. Głównym zadaniem krytyka powinno więc być odsłonięcie tej organicznej jedności³' i odczytanie wiersza „jako całości [as a w hole]”, którą chętnie porównywano do kompozycji muzycznej³'. Jak pisał Cleanth Brooks,

„do samej istoty poezji należy zharmonizowanie kontrastów i pogodzenie różnic”³³. Allen Tatę z kolei dodawał, że „dobra poezja jest jednością wszystkich znaczeń”³''.

W eseju Pure andImpure Poetry Robert Penn Warren sugerował, żc pof wodzi swojej wizji, poddając ją płomieniom ironii - dramatowi budowy >1/1

■ tekstura (ang. texture)

Johna C. Ransoma, retoryczni i Jv>)/l wa warstwa utworu literackiego, iiIm jąca się zredukować do treści logii (czyli struktury). Wiersz jest jnlimll struktury (czyli treści) i tekstury (> formy językowej). O poetycki »u l sza rozstrzyga tekstura: gdy krytyk i muje się wyłącznie strukturą,„nie m,i do powiedzenia o samym wierszu'',

■ ORGANICZNA JEDNOŚĆ (ailg 'ML unity) — wedle Nowej Krytyki, ilzll terackie powinno cechować się orgail|{ ną jednością, czyli harmonijną /.gofl ścią wszystkich elementów. Jak pisał | A. Richards, czytelnik powinien tio| cić w akcie lektury „całościowe znai nie” dzieła, które tylko „jako calu a wholeY może dostarczyć mu «iiiyi( cji. Relacja między poszczególnymi l ściami powinna przypominać relację l dzy elementami żywego organizmu, sada organicznej jedności, pisał C IflC¹ Brooks, „jedna podobne z niepodobflf Źródeł tej zasady szukać należy w ar' skim romantyzmie (u Coleridgc'a),

lii

Określenie Hving integrity of thepoem pochodzi z eseju J.C. Ransoma, Crific [w:] The Norton Anthology ofTheory and Criticism, red. V.B. Lcitch, New York-2001, s. i ti 8. Empson pisał, że „słowo z istoty swojej jest jak organizm lub jego W. Empson, Siedem typów wieloznaczności, op. cit., s. 508.

C. Brooks, Irony as a Principle of Structure (1949); wyd. poi.: idem. Ironia jako zasada, tury poetyckiej, tłum. E. Sowa, [w:] Współczesna teoria badań literackich za graniu/,, t. 1, s. 263. Podobnego porównania użyli wcześniej Brooks i Wimsatt Jr: .Jeśli inam, równać utwór do budowy jakiegoś przedmiotu fizycznego, nic będzie to mur, ale r.n > organicznego, jak roślina"-C. Brooks, R.P. Warren, Understanding Poetry (1938); wydc idem. Rozumienie poezji, [w:] Teoria badań literackich za granicą..., op. cit,, t. 2, cz, 2. i Prekursorem tego holistycznego (ale także organicystycznego i dialektycznego) myśli w krytyce angielskiej byl S.T. Coleridgc.

C. Brooks, The Heresy of Paraphrase, [w:| idem, The Weil Wrought Urn...,op. cit.,*. ic< |

C. Brooks, A Shapingjoy: Studies in the Writers CraJ), London 1971, a. 96.

A. Tatę, Terąja w poezji, op. cit., *. 582.

R.P. Warren, Purr and Impure Ihretry, [w: | idem, Selected Etsayt, New York 1938,«. 2<)|wy>l |t» I\iezja czysta i nie czysta, tłum. M. Szpaki iwska, | w: | Nowsi Krytyka Antologia, op, u/ ,« i 7 ą,

WlnuUzm amerykański -New Criticism

143

Przez ironię należy tu - najogólniej - rozumieć strukturalne napięcie między poszczególnymi składnikami dzieła, nie zaś jedną z figur retorycznych. Ironia, rozumiana jako „ciśnienie [wewnętrznego] kontekstu”’’⁶, stała się podstawowym chwytem (by użyć terminologii Wiktora Szkłowskiego) poetyckim, wiersz zaś - jako suma napięć przeciwstawnych jakości - strukturą ironiczną par excellence. Jak pisał Brooks, „ironia jest najogólniejszym określeniem tej jakości, jaką rozmaite elementy w pewnym kontekście uzyskują z tego kon-I uk rozumiana ironia (także paradoks) jest zarówno źródłem wielo-liii i, j.ik i jedności dzieła poetyckiego, które w ostatecznym rozrachunku ilu „jedności doświadczenia” poety. Z tej perspektywy wzorcowym osią-jłl Nowej Krytyki jest książka Cleantha Brooksa The Weil Wrought Urn: \.in the Structure of Poetry (1947), skrupulatna analiza dziewięciu wierszy lit epok literackich (od Johna Donnea przez Miltona, Keatsa do Yeatsa). Brooksa, istotą znaczenia poetyckiego (w przeciwieństwie do znacze-tewied/i naukowych) staje się „język paradoksu” (jak brzmi tytuł pierw-‘rd/ulu), w którym dochodzi do pojednania poszczególnych pozornie 1 y< li ze sobą znaczeń oraz - co nie mniej ważne - umysłu poety z rze-;ii ią

łślWiględu, że utwór poetycki stanowi autonomiczną i organiczną jed-d.ijr się on zredukować ani do intencji poety (błąd ten określano jako plfillncy), ani do wpływu, jaki wywiera na czytelnika (błąd zwany affec-

tivefallacy)^. Nie daje się także zredukować do zawartej w nim treści logicznej ani przepisać w innym języku (he-resy of paraphrase). Ze względu na obfity repertuar błędów lub herezji, które przeszkadzają we „właściwym” odczytaniu tekstu poetyckiego, Nową Krytykę można traktować jako normatywną teorię lektury immanentnej. Ja-

t

|N l A (ang. trony) - definiowana roz-ti' przez Nowych Krytyków, stano-Jlwliitcscncję struktury literackiej. ItyArirj oznaczała wewnętrzne na-t> między poszczególnymi, nierzadko Iwuawnymi, elementami dzieła. Jak Mumio tnie Robert R Warren, po-fcwnd/.i swojej wizji, oddając ją pło-ironii - dramatowi jej struktu-llr.inth Brooks z kolei twierdził, że l „io najogólniejsza kategoria, jaką Jurny dla oznaczenia jakości uzyski-tl przez rozmaite elementy dzieła i(wrwnętrzncmuj kontekstowi”.

Ironia jako podstawowy chwyt poetycki

Brooksa analizy poezji

a 1 rkTYWNOŚci (ang. ajfective * wprowadzone przez Wimsatta li i i określenie błędnego innie-aimll/.i lub interpretacja litcrac-iiiii opierać się na subiektywnych 1 h kiytyka. Nic uczucia czytel-jyduią o wartości dzieła, lecz ono

łrmitii tako .-osada struktury poetyckiej, op. cit., s. 275.

WftUeiciy y 1‘iiniphrtise, | w: | idem, The Wet) Wrought Urn..., op. cit., s. 209.

1    1 nia pochodzą z tytułów rozpraw W.K. Wimsatta Jr i M.C. Beardslcya: The

ton, u.it I tlimy (1 i/.pi) oraz The Affective Tiillticy (1949). Polskie wydanie tej ostatniej: tulili Mywania emocjonalnego, tłum. M. Szpakowska, | w: | Nowa Krytyka. Antoh (/1¹ 141 160.

Normatywna teoria lektury immanentnej