1 (155)

310 Wybór prac krytycznych

Głównie zwracać też uwagę potrzeba na rodzaj książek dawanych dzieciom, żeby zdolności przyrodzonych nimi nie osłabiać lub nie stłumić, bo często się zdarza, że zbałamucone na lichych wyrobach, gdy dojdą lat, w których władze umysłowe powinny być najdzielniejsze, pokaże się, że nie ma w nich energii ani do pracy, ani do zabawy.

Uważałem jeszcze, jako nowsi mianowicie pisarze uciekają się do owych sposobów jednających wziętość głośnym romansom francuskim, czyli że w powieściach swoich usiłują wprowadzić pewną żywość dialogu mogącą nawet zająć dojrzalszego czytelnika. Ależ ten rodzaj musującego gazu straconym bywa dla dzieci nie mających jeszcze wyrobionego uczucia, co by poznało się na dowcipie lub przytomnym odcinaniu się. I trudno po nich tego wymagać. Wiemy przecież, że dowcip i ironia całą silę swą czerpią w znajomości świata i ludzi, której przecież w dzieciach znaleźć nie podobna. Żarcik, byle nie był zbyt subtelny i wykwintny, najlepiej im trafia do pojęcia i najbardziej je bawi. Dlatego też dziecko nie zrozumie innej abstrakcji prócz tej, jaka się mieści w bajkach. Słowa pana wilka lub lisa dziecię każde ubawią, przecież znowu — najdowcipniejsze, najnaiwniejsze odpowiedzi zawarte w anegdotach o dzieciach równego z nimi wieku wydadzą im się niedorzeczne lub śmieszne. Owe dowcipy dziecięce, pozbierane w „Rozrywkach” panny Tańskiej, tylko nas starszych zachwycały, dzieci najczęściej przyjmowały je obojętnie. [...]

W szeregu drobnych książek charakteryzowanych w niniejszym rysie mieści się może odpowiedni im oddział dziełek miernych, które chociaż niezupełnie w pętach trzymają umysł młodociany, jednakże nie przestają co chwila przypominać mu, w jak ciasnym obrębie powinien się zamykać. Autorowie tego rodzaju pisemek mają najlepsze chęci, lecz środki przez nich używane wstręt obudzają w młodych czytelnikach. Albowiem od pierwszej do ostatniej kartki morał nie przestaje ich ścigać; każdy rozdział, każdy wiersz musi być nim naszpikowany; zaledwie zacznie dziecię interesować się jaką powiastką, rade nie rade musi rozmyślać, zaledwie wzbiło się w krainę poetycznego rojenia, natychmiast przypominają mu nie tylko czym jest, ale czym będzie, czym być powinno. Słowem myśl dziecięcia, ów naturalny popęd młodego ducha, ani chwili nie ma wolnej do samodzielnej pracy wewnętrznej, autor nie daje mu spokoju, peroruje, dręczy wyrzutami, nudzi radami tak splecionymi z powieścią, że ani sposobu wywinąć się od nich. Przebiegając kilka takich utworów, żałowałem książek starej daty, gdzie przynajmniej nie moralizowano tak zawzięcie. W nich przynajmniej mogło dziecię z zupełną swobodą bawić się opowiadaniem; nic mu w ciągu nie przeszkadzało, bo dołożone na końcu kilka wierszy morału były aż nadto wystarczającym obrokiem duchownym. Prawda i to, że mały czytelnik, zachwycony urokiem zmyślenia, rzadko kiedy czytywał morał, ale też za to z samego opowiadania zaszczepiało się w duszy uczucie moralne i to nie suche, nie martwe, ale poetyczne i żyjące.

Nasze utwory w tym więc są niższe od dawniejszych, ponieważ co chwila podając obrok duchowny, przerywają budzącą się w sercu dziecięcia sympatię dla charakterów i zdarzeń, przez co osłabiają interes, a zarazem tłumią szlachetne a głębokie poruszenia, które w nieskażonej jeszcze duszy tak łatwo wywołać. Nie należy nigdy spuszczać z uwagi, że chcąc dziecku dać naukę czy to moralną, czy umysłową za pomocą przyjemnej książki, potrzeba mu ją podsunąć w sposób całkiem przypadkowy, niespodziany. Jak również dawać nauki w godzinach wolnych od pracy nie przyda się na wiele, dzieci bowiem korzystają z nich najmniej. Gdyby było inaczej, przestałyby już być dziećmi.

Przejdźmy teraz do innego rodzaju książek mających dążności wręcz przeciwne. O ile w poprzedzających pojętność i ciekawość wychowańców bywa trzymana na wodzy i niejako hamowana w swym polocie, o tyle w tych nasuwają im mnóstwo rzeczy całkiem niepotrzebnych, a nawet psujących niewinność serca. Pytam, jak to pogodzić, gdy częstokroć ci sami rodzice, co wyraźnie potępiają bajki, legendy i zdarzenia zmyślone poetycznych powieści, nie wahają się oswajać dzieci swoje z najsmutniejszymi nikczemnościami rzeczywistego życia, podnosząc czy to w rozmowach potocznych, czy też w podsuwaniu podobnych książek zasłonę kryjącą pogardliwe sprężyny towarzyskie. W pojęciu większej liczby piszących każdy fakt stoi dziś za prawdę, a zmyślenie zawsze jest błędem; dlatego malując najczarniejsze zbrodnie i brzydoty moralne, zdaje im się, że obraz musi być wierny. W ich wyobrażeniu nie ma nic trafniejszego, jak obeznać dziecko z roszczeniami i śmiesznościami jakiego modnego fanfarona lub z próżnością i sztucznymi zabiegami światowej kokietki, za to broń Boże, żeby dostało w ręce Tysiąc nocy i jedna lub słuchało bajek o strachach. Kto wie, czy nie nauczyłoby się z nich intrygować, jak wielki Wezyr lub naśladować miłostki królewicza perskiego z piękną Szemsennihar!

Za to cały świat rzeczywisty w swojej prozaicznej brzydocie przedstawia się w niektórych książkach dla dzieci, gdzie można znaleźć sceny kłócących się rodziców, na śmierć powaśnionych braci, kradzieże, krwawe egzekucje, zawiści majątkowe, a wszystko w stylu potocznym, tym więcej oburzającym, gdy właśnie przypomina niewinne lata, do których przemawia. Kto tu nie widzi, ile grzeszą rodzice wtajemniczający wcześnie dzieci swoje w te szpet-