250,251

250

Teorie literatury XX wil

Lotman -Hjelmslev

Struktura znaku wg Lotmana: plan wyrażania i plan treści

Kod

Przekodowanie wewnętrzne / przekodowanie zewnętrzne

Lotman był jednakże od początku przekonany, że sfera treści utworu literackiego ma również charakter systemowy, podobnie jak używane w systemie znaki są do niego przypisywane.

Podejmując się wprowadzenia do systematyki znaczeń literackich, badacz z Tartu chętnie odwoływał się do tcmijj logii zaproponowanej przez językoznawcę Louisa Hjcmsleva, który z kolei] stąpił terminologię de Saussureowską (znaczące i znaczone) odpowiednio,j mą wyrażania i formą treści w języku. Zainspirowany myślą Hjemslcva ł oij określił każdy znak i każdy tekst jako złożony z p 1 a n u wyra ż a u i .1 l |l nu treści. Systemowość planu wyrażania była oczywista i wielokrotni* opisywana przez lingwistów. Lotman twierdził jednak, że również plan trnlM charakter systemowy, ponieważ treści znaków mogą być pomyślane jedyflh powiązane określonymi relacjami łańcuchy strukturalne. Przekonywał więdl

istota żadnego z elementów szeregu treściowego nie może być ukazana |

za relacjami z innymi elementami. Fakt, który nic może być z niczym

równany i nic należy do żadnej klasy, nic może stać się treścią języka⁴'.

W dookreślaniu natury znaczenia bardzo istotną rolę odgrywało pojęd du. Według Lotmana, kod jest systemem reguł wyznaczających zasady j i kombinacji elementów danego systemu scmiotyczncgo, po to by utworzyć I sekwencje znakowe - teksty. Stanowi on więc inwentarz możliwych elcnf danego systemu, zawierając przy rym także reguły ich selekcji i łączenia guły odczytywania tekstów. Znaczenie może więc powstać tylko w tych kach,gdy mamy przynajmniej dwa różne łańcuchy strukturalne, które p( ją się w jednym punkcie. Tworzy się ono w wyniku przekodowania (pi j jednego łańcucha na drugi. W koncepcji Lotmana znak artystyczny pojir był więc dynamicznie - nic był po prostu jednością signifian/ i signifi/, jnl< cepcji de Saussurea, ale przecinaniem się i transformacją dwóch ciągów] malnego i treściowego. Ponadto znaczenie mogło powstawać co najmitlcM sposoby - poprzez przekodowanie zarówno wewnętrzne (w granicach i tego samego systemu scmiotyczncgo), jak i zewnętrzne (oznaczające systemu). Typowym przykładem przekodowania wewnętrznego był dla ł system matematyczny (gdzie na przykład w wyrażeniu a * b ♦ c treścią .1 |dl nie b + c i by ją określić, nie musimy się odwoływać do niczego spo/.i ter temu). W wypadku przekodowania zewnętrznego (którego nujle] przykładem jest system języka naturalnego), aby powstało znaczenie, ml zbliżyć do siebie dwa łańcuchy strukturalne różnego typu - ciągi dżwlęluj powiadają tu wszak klasom rzeczy, zjawisk, pojęć itp. Przekodowania li gflj

TERMINOLOGIA SZKOŁY TARTII»KI(|

■ znaczenie - proces pi7.cko(ln\Vt4ll|fl (przekładu) co najmniej dwóch * i strukturalnych (planu wyrażania I pli| nu treści).

" l/nilfrn, n. s-l

y •.(•utykać również w systemach bardziej skomplikowanych - we wtór-Ifun u li modelujących typu artystycznego.

te rozróżnienia do opisywania specyfiki systemów literackich, ■ fu.tjdował nowe języki opisu tradycyjnych pojęć - na przykład forma-Pyt /n< .literackich. Zestawienie systemów o dominacji przekodowali we-i zewnętrznych pozwalało na przykład na porównanie najogólnicj-iwości „systemu romantycznego" i „systemu realistycznego". Zdaniem m /okodowanie wewnętrzne”, a więc

p munanentno-relacyjnc - było szczególnie wyraźnie widoczne ) -irm.ich semiotycznych, które pretendują do powszechności, zmo-nwuni.i tałego światopoglądu i systematyzacji całej danej człowie-ywmtości⁴*.

I. i. takiego systemu okazywał się dla niego właśnie romantyzm. Na H« /« ma jnyięcic „geniusz” dało się tu sprecyzować tylko poprzez ba-Ifgn pojęcia do innych pojęć systemu. Pojęcie „geniusza” mieściło •.mu opozycji wyznaczonych przez opozycję podstawową: geniusz dawała się rozpisać na kolejne opozycje cząstkowe: wielkość - ni-Jo'n pospolitość, duchowość - materialność, bunt - pokora itp.).

inny tworzyć kolejne opozycje (na przykład geniusz - lud, twórcom lip ) - dopowiadał Lotman - to one również będą się mie i.m,Mitycznym. Z kolei realizm bvł dla niego przykładem sys-l.imliUljc przekodowanie zewnętrzne - na pierwszy plan wysu-i pytanie o stosunek znaczenia w danym systemie do znaczenia pUSkoio w systemie realistycznym pojawia się na przykład pro lalo przedstawione w utworze,jest zgodne z rzeczywistością? r« u >., przekonywał badacz, już sama taka operacja wymaga i maków (rzeczywistości kreowanej) do świata rzcczywi-n ,ilnęj)⁴‘. Były to pozornie tylko teoretyczne rozważania n znaków, ale używając języka semiotyki, Lotman próbo-•v\ Ird/ici coś więcej - zestawiając na przykład ze sobą dwa monolitycznego romantycznego i otwartego na inne sya-i. ilc iyt mego, starał się także zwrócić uwagę na wszelkie m\ ideologiczne, dokonujące interpretacji jedynie 0li\i li u iślc. określonych granicach - a więc pragnął powie 14 *. roś istotnego o radzieckim systemie politycznym i jc-

i Ni »« opfmcjc Jctzczc banl/icj •komplikowane - np. wiclo*y»lc 11 * i V* on oparte na /mianach rc|c*irOw znaczeniowych - /.oh. przy

I ..imana w Słrukfutts łtkitu iir/yityizn/yo, of> ri/.,». s*/

Ideologie

systomy

tyczne

Romany jako przy systemu minując pr/okod ni»ch wi wngtr/n

Roali/n

pr/ykto

mu/pc

w.mirtii

wngtr/i

Krytyk mu po