DSCF6769

Osiemnastowieczny klasycyzm 369

wal się tu na dziele Palladia - Villa Pisani w Montagnana. Typowym przykładem połączenia tego rodzaju palladiani-zmu z silnym wpływem Jamesa Gibbsa jest Mount Airy (1758-1762) w Richmond County, willa z ćwicrćkolistymi galeriami prowadzącymi do dwóch skrzydeł bocznych. Rozwiązanie to oparte zostało na dwóch projektach opublikowanych w Book of Archilecłure (1728) Jamesa Gibbsa.

W tym czasie działał w Ameryce przynajmniej jeden architekt - co prawda urodzony w Anglii - który mógł tworzyć w gibbsowsko-palladiaóskim stylu nie oglądając się na wzory angielskie. Był to Peter Harrison (1716-1775). Urodził się w Yorku w purytańskiej rodzinie i w 1740 r. wyemigrował do Ameryki. Ostatecznie około roku 1748 osiadł pod Newport, w stanie Rhode Island, gdzie wraz z bratem handlował luksusowymi towarami (wino, melasa i mahoń) z Anglią, Południową Karoliną i Indiami Zachodnimi. Jego pierwsza budowla, zbudowana z drewna Re-dwood Library w Newport (1748-1750), umiejętnie ukrywa drewniany budulec pod imitacją kamiennej rustyki. Ze swym doryckim portykiem budynek ten przypomina świątynię, co było wówczas czymś niezwykłym w Ameryce. Jest to przykład klasycyzmu w stylu lorda Burlington. To uświadamia nam, że Harrison w młodości musiał widzieć Assembly Rooms w Yorku lorda Burlington (s. 318). King's Chap, 1 >\ Bostonie, Massachusetts (1749-1754), następna budo^-.'^; i I iarrisona i jedyna, za którą przyjął wynagrodzenie jaki architekt, ma wnętrze będące odległym nawiązaniem 1 Kościoła Saint Martin-in-the-Fields Jamesa Gibbsa, a ta schodnią fasadę z wieżą i portykiem bez frontonu ora. histradą łączące odniesienia zarówno do Gibbsa, jak ■ , .o Jonesa. Harrison, nie mając architektonicznego v, •.'cenią, najwyraźniej potrafił korzystać ze

swej znak. ' hlioteki z licznymi książkami o architekturze. Jego tale budowle użyteczności publicznej, wszystkie •!mym pallad iańsko-gibbsowskim charak

terze, toSv ■. . ; ?Touro( 1759-1763) w Newport-pierwsza pubie. . nagoga w kolonialnej Ameryce, i Brick Market (1 • - 702), także w Newport, oraz Christ Church w t ndge (1760-1761), Massachusetts. Projekty Jamesa Gikb .a dla kościoła anglikańskiego w tak dużym stopniu sta i- : a, modelami dla wszystkich kościołów kolonialnych - niezależnie od ich wyznania - że First Baptist Meeting House (dom modlitwy) w Providence, Rhode Is-land, zaprojektowany w latach 1774-1775 przez Josepha

500 Po lewej Joseph Brown: First Baptist Meeting House (dom modlitwy, 1774-1775), Providence, Rhode Island

Browna, otrzymał drewnianą iglicę nawiązuącą do jednego z wariantów kościoła Saint Martin-in-tho-Fields, opublikowanych w Book of Archilecłure Gibbsa.

Thomas Jefferson

Amerykańska architektura po raz pierwszy nabiera niezaprzeczalnie międzynarodowego znaczenia wraz z twórczością Thomasa Jeffersona (1743-1826), który uległ wpływowi francuskiego klasycyzmu poszukując architektury, która symbolizowałaby wartości nowo powstałej republiki związkowej (nowe podstawy ustrojowe określała konstytucja z 1787). Jeszcze raz rola Francji okazała się kluczowa, tak jak to było w przypadku rozwoju architektury we Włoszech, Niemczech, Polsce i krajach skandynawskich. Jefferson, będący mężem stanu, politykiem, prawnikiem, pisarzem, pedagogiem i architektem amatorem, był też zapewne pierwszym Amerykaninem, który myślał obiektywnie o architekturze w kategoriach powrotu do źródeł. Z jednej strony, nie było to czymś nieoczekiwanym u kogoś, kto przygotował zarys Deklaracji Niepodległości, a z drugiej - pozostawało to całkowicie w harmonii z ideałami klasycystycznych teoretyków i architektów ówczesnej Europy. Po zakończeniu w 1784 r. wojny o niepodległość przeciwko Anglii Jefferson został mianowany amerykańskim ambasadorem w Paryżu, gdzie wynajął na budynek ambasady wyjątkowo wytworny Hdtel de Langeac (ok. 1780), projeku Jacques'a-Franęois Chałgrina. Pozostał w Europie cztery lata, odbywając podróże do Włoch, Holandii, a w 1786 r. do Anglii, gdzie zgłębiał sztukę zakładania ogrodów krajobrazowych.

W Paryżu poznał owego starszego lidera klasycyzmu, Charles’a-Louisa Clćrisseau, którego książkę AiiHtjiiilćs du Midi de la France (Starożytności południowej Francji, 1778) zakupił. Pojechał też zwiedzić tzw. Maison Carrće w Nimes, znakomicie zachowaną rzymską świątynię z okresu wczesnego cesarstwa, którą darzył bezgranicznym podziwem. W 1785 r. wziął on ją za wzór podczas projektowania, przy pomocy Clćrisseau, Kapitolu (budynku parlamentu stanowego) w Richmond, mieście, do którego - zgodnie z jego sugestiami - przeniesiono stolicę stanu Wirginia z Williams-burga, aby usunąć ostatnie skojarzenia z panowaniem brytyjskim. Kapitol, pierwsza budowla użyteczności publicznej w formie świątyni od czasów starożytnych, zrywał z angielskimi wzorcami architektonicznymi i był programowym wyrazem ideałów młodego narodu amerykańskiego.

Dom własny Jeffersona, Monticello koło Charlottesville, Wirginia, został rozpoczęty w 1771 r. na planie zaczerpnię-