historia dyplomacji (202)

Augusta II w delikatnej pozycji, narażając na szwank jego stosunki z potęgami Zachodu. Toteż już podczas kongresu w Cambrai w 1724 r._fkiedy pod pozorem rozwiązywania zatargu austriacko-hiszpańskiego

0 księstwa środkowowłoskie doszło do pierwszej konfrontacji stanowisk w sprawie kampanii ostendzkiej, August II starał się usilnie o zachowanie pokoju i ofiarował swe pośrednictwo.

Jednak przed odsunięciem się od Austrii powstrzymywał go konflikt w stosunkach z Berlinem. Właśnie Prusy były uważane za najbardziej groźnego przeciwnika Drezna, i to zarówno ze względu na sprawy Rzeczypospolitej, jak i Rzeszy. Fryderyk Wilhelm I nie tylko bowiem przeciwdziałał wettyńskim zabiegom o sukcesję tronu w Polsce, lecz także przez liczne prowokacje stworzył stan stałego napięcia na granicy. W Rzeszy Wettyni konkurowali z Hohenzollernami o prawa do Jiilichu

1 Bergu oraz musieli bronić przed nimi swego dyrektorium protestanckiego i kierownictwa w okręgu górnosaskim.

Sytuację zaostrzyła sprawa toruńska. Zdemolowanie przez protestantów tamtejszego kolegium jezuickiego — przy bezczynności władz miejskich podczas tumultu — spowodowało postawienie w stan oskarżenia zarówno sprawców zajść, jak i radnych, a nawet burmistrza. Sąd kanclerski wydał bardzo surowy wyrok — 10 oskarżonych zostało ściętych. Sprawa stała się głośna w całej Europie. Już poprzednio protestanci w Rzeczypospolitej zabiegali o interwencję swych współwyznawców, zwłaszcza z Prus, Holandii, Anglii i Szwecji, w związku z ograniczeniami, jakie na nich spadały. Sprawa toruńska posłużyła nie tylko za podstawę do nowych kroków dyplomatycznych, ale i stała się pretekstem dla przygotowania interwencji zbrojnej przeciw Rzeczypospolitej.

Nie bez znaczenia była przy tym postawa samego Augusta II. Odrzucił on wszelkie wstawiennictwa za skazanymi, spodziewał się bowiem, że na fali namiętności religijnych uda mu się pozyskać zaufanie szlachty. Rzeczywiście nastąpiło to na sejmie 1724 r., szczególnie gdy zarazem skłonił Flemminga do rezygnacji z komendy nad autoramentem cudzoziemskim. Ale jednocześnie Wettyn zamierzał wykorzystać zarysowujący się konflikt międzynarodowy dla wzmocnienia swej pozycji w Polsce, choć nie wydaje się, by parł do wojny. Prusy i Anglia nie ograniczyły się bowiem do ostrych wystąpień dyplomatycznych i żądania restytucji praw protestantów zarówno w Toruniu, jak w całej Rzeczypospolitej, ale przygotowywały się — wraz z pozyskanym dla tej akcji Piotrem I — do wysłania wojsk do Polski. Rzeczpospolita zajęła postawę obronną. Szlachta domagała się zwołania pospolitego ruszenia przeciwko „lennikowi polskiemu”, jak nazywano na sejmikach Fryderyka Wilhelma I. Na swe remonstracje poseł angielski Finch usłyszał od podkanclerzego Czartoryskiego, że król angielski powinien najpierw dbać o tolerancje w swym kraju, szczególnie wobec katolików. Nawet August II gromadził wojsko saskie nad granicą brandenburską. Śmierć Piotra I w początkach 1725 r. odsunęła niebezpieczeństwo konfliktu zbrojnego, ale napięcie pozostało. Rzeczpospolita zaś uznała konieczność samodzielnego zaakcentowania swej postawy bez uciekania się do zwykłej pomocy dyplomacji saskiej i powołała wielką komisję, której celem było uporządkowanie stosunków z sąsiadami i odnowienie zawartych z nimi poprzednio układów.

Sprawa toruńska nie pozostała wszakże bez wpływu na ukształtowanie się nowych bloków w Europie w 1725 r. W zawartym wówczas traktacie w Herrenhausen, który jednoczył siły Anglii, Prus oraz Francji, znalazło się zobowiązanie dopilnowania pełnej realizacji postanowień traktatu oliwskiego (którego gwarantami były te państwa) oraz przywrócenia praw protestantom w Rzeczypospolitej. Toteż Karol VI zwracał uwagę Augusta II na antypolski charakter tego układu i wzywał go do jednoczesnego przyłączenia się do traktatu wiedeńskiego, zawartego w tymże roku między Austrią a Hiszpanią. Wymagałoby to jednak uznania sankcji pragmatycznej, na co August II nie chciał przystać bez rekompensaty. Przewlekłe pertraktacje, w toku których dyplomacja saska wysuwała bądź to propozycję wettyńskiego małżeństwa dla Marii Teresy, bądź też przyznania choćby części Śląska, nie doprowadziły do żadnego rezultatu, podobnie zresztą jak zabiegi dyplomacji francuskiej o włączenie Saksonii do przymierza z Herrenhausen. August pozostał neutralny, obawiając się, że w razie konfliktu między obu obozami Saksonia padłaby pierwsza jego ofiarą. Doczekał się w ten sposób kongresu w Soissons w 1727 r. i ustępstw Austriii wobec żądań Anglii i Francji.

Jednocześnie odbywały się stałe przekształcenia istniejących bloków. Przystąpienie Rosji do sojuszu z Austrią w 1726 r., który wyjątkowo trwale powiązał oba poprzednio rywalizujące w południowo-wschodniej Europie państwa, doprowadziło do wyłamania się Prus z obozu francusko-angielskiego. Za cenę uzyskania praw do sukcesji w Bergu Fryderyk Wilhelm I w traktatach z 1726, a ostatecznie 1728 r. uznał sankcję pragmatyczną i związał się z cesarzem. Natomiast Hiszpania wycofała się z układu wiedeńskiego, zbliżając się do Francji i Anglii. Dalsze ustępstwa Wiednia wobec Anglii oraz przyjęcie żądań hiszpańskich dotyczących środkowych Włoch umożliwiły z kolei porozumienie Karola ,VI z Jerzym II. Anglia i Hanower uznały w 1731 r. sankcję pragmatyczną.

Wszystkie te przesunięcia komplikowały politykę sasko-polską. W otoczeniu Augusta II rywalizowały ze sobą dwa obozy — proaustriacki, zdecydowany na podtrzymywanie związku z Karolem VI nawet za cenę rezygnacji z pretensji dynastycznych oraz profrancuski, skłonny do skoncentrowania wysiłków na uzyskaniu nabytków ze schedy po Habsburgach, przede wszystkim Śląska. Po śmierci Flemminga w 1728 r. szala przechyliła się na stronę obozu profrancuskiego. Odtąd aż do 1732 r.

375