K �jna DIALEKTY POLSKIE78990

188

>"a zachód od linii Gdańsk — Tuchola — Żnin — Gniezno — Kalisz — Wieluń — Kluczbork — Brzeg z wyjątkiem Kramska (38C), czyli w gwarach kaszubskich, a zwłaszcza na Krajnie i w zachodniej Wielkopolsoe z przyległym skrawkiem Śląska, dokonało się wyrazistsze przesunięcie zaokrąglenia warg przed wstępną fazę artykulacji ó, co spowodowało paralelne do ewolucji o (zob. s. 182) bardzo zdecydowane rozwinięcie się silnie zaokrąglonego 6 w dyftong typu uó oraz ewentualne dalsze jego zmiany w uóy, -óy, óy, óy, V°y, czasem yy, uy itd. np. buór, b'-^lóyr, bóyr, buóyr, bńyr, gnyra, nnył, suvl itp., polegające na redukcji elementu nie-zgłoskotwórezego. przesunięciu artykulacji 0 ku y względnie na przesunięciu niezgło*kotwórczego elementu z początkowej na końcową fazę artykulacji.

§ 62. Ustna artykulacja kontynuantów stpol. ą. krótkiego

W języku prasłowiańskim fonemy nosowe [ę] [p] przeciwstawiały się innym fońemom otwarciem przy ich realizacji jamy nosowej. Między sobą różniły się tym, że fonem [ę] był przedni płaski, a [p] tylny zaokrąglony. Były one obojętne na szerokość otwarcia jamy ustnej, ponieważ nie przeciwstawiały się im inne nosowe fonemy szerzej czy węziej otwarte. Możliwość powstawania węższych fonemów kończyła się denazalizacją, gdyż maksymalne zwężenie artykulacji utrudniało opuszczenie podniebienia miękkiego, potrzebne dla otwarcia, włączenia do artykulacji jamy nosowej. Przykładem mogą być denazalizacje prasłowiańskich u, i w Siła, isto, gnida, jasigo, łyko, nyknęti (por. LSpł 168). Taki sam proces odnoso-wienia wąskootwartej nosówki dokonał się w dialekcie kaszubskim, gdzie *ę nie przegłoszone, czyli w pozycjach innych niż przed przedniojęzykową twardą (zob. s. 77), uległo zwężeniu do i, a po odnosowieniu przeszło w i, które tak samo rozwijało się jak i innego pochodzenia i wymieniło się zależnie od zróżnicowań iloczasowycb w i względnie e (zob. 26A). Ślady tego procesu spotykamy w nazwie wsi Gostycyn (=^ *Gostętin) leżącej na pd. od Tucholi oraz w dużej ilości przykładów na terenie Kaszub po schematyczną linię 39A, np. cignęc, iarebina, iastfip, siień, jecou, iitec, klic, tfisc, cic, tjic, iiza, jłkovac, złe, klećec (Pop 120). Na pozostałych terenach formowania się dialektów polskich psi. *ę nie uległo opisanemu wyżej zwężeniu, lecz rozszerzyło się do ą, czyli rozwinęło się w nosówkę o bardziej przedniej i szerszej artykulacji, zbliżoną do a. Ta zmiana artykulacji ustnej psł. *ę wywarła wielki wpływ na dalszy rozwój nosówek w dialektach polskich. Gdy bowiem zgodnie z fonologiezną obojętnością fonemów nosowych na szerokość otwarcia we wschodniolechickich dialektach równocześnie doszło do rozszerzenia artykulacji ustnej przy realizacji fonemu [o], czyli do przejścia psł. *o w ą, warianty obu fonemów: 4 i ą