Obraz�1

28 Podstawy dydaktyki ogólnej

tematycznym spostrzeganiu zjawisk lub procesów utrwalonych za pomocą środków technicznych, stenogramu, protokołu itp.

Warunkiem skuteczności i poprawności oraz rzetelności metody obserwacji jest wyraźne sprecyzowanie jej celu oraz opracowanie odpowiedniego arkusza obserwacji, umożliwiającego planowe i systematyczne gromadzenie spostrzeżeń przez osobę obserwującą. Istotne znaczenie w badaniach dydaktycznych ma oprócz tego utrwalenie wyników obserwacji na filmie, taśmie magnetofonowej czy wideofonicznej, w postaci stenogramu itp.. dzięki czemu można dany proces lub zjawisko wielokrotnie odtwarzać i analizować z różnych punktów widzenia.

W badaniach prowadzonych za pomocą obserwacji badacz nie manipuluje zmienną niezależną i nie ma nad nią kontroli, gdyż występuje ona niezależnie od jego intencji. Może natomiast mierzyć obie zmienne za pomocą odpowiednich narzędzi pomiaru. Z tego powodu niektórzy metodologowie zaliczają obserwację do tzw. metod biernych. Otóż obserwacja jest „bierna” tylko w tym sensie, że nie zmienia przebiegu obserwowanego zjawiska czy procesu, jest natomiast „czynna” w tym znaczeniu, iż wymaga wielu dodatkowych czynności przygotowawczych, warunkujących jej skuteczność (por. np. Krajewski, 1982, s. 80, Okoń, 1987, s. 19-24).

Od obserwacji, która sprowadza się do badania zjawisk i procesów powstających i przebiegających niezależnie od zamierzeń badającego, a także bez jakiejkolwiek ingerencji z jego strony, eksperyment różni się tym, iż służy do badania zjawisk i procesów celowo wywoływanych przez badacza, przebiegających ponadto w warunkach, nad którymi sprawuje on dokładną kontrolę. Można by również powiedzieć, że istotna różnica między obserwacją a eksperymentem dotyczy genezy badanych zjawisk i procesów, a więc tego, czy te zjawiska wywołano specjalnie, by je zbadać, lub przynajmniej zmieniano warunki, w jakich przebiegają (eksperyment), czy też powstały one niezależnie od intencji badaczy (obserwacja). Jeśli np. ktoś opisuje zachowanie się uczniów w nowych dla nich sytuacjach, które mógł zaobserwować, mówimy, że posługuje się metodą obserwacji; jeśli zaś sytuacje te zostały stworzone umyślnie przez badacza, aby mógł badać wywołane przez nie reakcje uczniów, posługuje się on eksperymentem.

Eksperyment polega więc na wywoływaniu lub zmianie przebiegu zjawisk lub procesów dydaktycznych przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu powstałych pod jego wpływem skutków. Ten nowy czynnik stanowi w badaniu zmienną niezależną, a spowodowane przezeń zmiany są zmiennymi zależnymi. Można zatem powiedzieć ogólnie, że istotą eksperymentu jest możliwość manipulowania zmienną (lub zmiennymi) niezależną (niezależnymi), kontrolowania zmian powstałych wskutek tego manipulowania, a także doboru osób do grup objętych badaniami.

Eksperyment pedagogiczny może przybierać formę eksperymentu laboratoryjnego, w którym wywołuje się lub zmienia dany proces w sztucznych dla niego warunkach, bądź też eksperymentu naturalnego, kiedy badamy ów proces w typowych dlań okolicznościach. Przystępując do badań formułuje się tzw. hipotezy robocze, które mają być prawdopodobnym wyjaśnieniem zjawisk lub procesów objętych zarówno eksperymentem laboratoryjnym, jak i naturalnym. Wskazane jest formułowanie tego rodzaju hipotez również w badaniach prowadzonych metodą obserwacji.

Eksperyment pedagogiczny należy niewątpliwie do najwartościowszych metod, jakimi posługuje się w swych badaniach dydaktyka ogólna. Nie jest jednak pozbawiony pewnych ograniczeń. Zapewnia on wprawdzie dobre poznanie rzeczywistości względnie stabilnej, w której badane procesy przebiegają wciąż jednakowo i mogą być w tej samej postaci dowolnie powtarzane, ale nie można za jego pomocą badać równie skutecznie rzeczywistości zmiennej, podlegającej ustawicznym, a przy tym niepowtarzalnym przekształceniom. A z taką właśnie rzeczywistością spotykamy się nieraz w pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Najistotniejsze podobieństwa i różnice między obserwacją, eksperymentem laboratoryjnym i eksperymentem naturalnym przedstawia tabela 2 (por. Okoń, 1987, s. 25).

Tabela 2. Obserwacja, eksperyment naturalny i laboratoryjny — podobieństwa i różnice

Metoda	Wywoływanie procesu	Zmienianie warunków	Hipotezy
Obserwacja			+
Eksperyment naturalny	_ —-	+ .	+
Eksperyment laboratoryjny	+	+	+

Uwaga: znak (+) oznacza występowanie, a znak (—) brak określonej cechy.

Jednym z głównych narzędzi pomiaru zmiennych w badaniach prowadzonych za pomocą obserwacji i eksperymentu są testy. Dzieli się je zazwyczaj na dydaktyczne i psychologiczne.

Testy dydaktyczne, podobnie jak różnego rodzaju sprawdziany, prace pisemne oraz ustne formy kontroli wyników nauczania, służą do oceny rezultatów badań eksperymentalnych. Badania testowe różnią się od