str27

Modele wychowania rozdział pł^ty 327

pomiędzy tym, co jest, i tym, co być powinno, dochodzi do konfrontacji obydwu biegunów. Podczas jej przebiegu widoczne staje się to, co możliwe do zrobienia. Następuje wspólnotowe działanie, a wraz z nim zmiana praktyki w postaci syntezy bądź kompromisu. Umożliwienie doświadczenia zaskoczenia poprzez negatywne zależności, doświadczenia pozytywnej utopii i wizji, doświadczenia solidarności — to kluczowe pojęcia praktyki emancypacyjnej. Aby to zobrazować, przedstawiliśmy w ramce Konteksty przykład z praktyki szkolnej.

I 5.3.2.5. Stanowisko krytyczne

W ogólnej krytyce emancypacji przytaczane są następujące argumenty:

► W obecnej sytuacji ekonomicznej możliwości realizacji emancypacji są coraz bardziej ograniczone. Jej siła zanika. Tnący i przenikliwy klin świadomości krytycznej stoi naprzeciw trendu potwierdzającego to, co intelektualne, jako czysto akademickie pole gry. Rozsądkowi przypisuje się wprawdzie jeszcze siłę poznania, ale najwidoczniej wobec tego, co poniża człowieka, nie może za pomocą przekonywania wiele zdziałać.

► Konsekwencje prowadzą do podziału całego aparatu poznania na niedające się rzekomo zjednać części, których pierwotna jedność się zatraciła: mianowicie rozsądek i świat. Formułowana jest sprzeczność, która wprawdzie odkrywa prawdę, ale jednocześnie jest myląca. Z ukierunkowania na ducha powstaje brak orientacji w działaniu. Wprawdzie rozpoznawane są interesy i bardziej świadomie wchodzą w grę, lecz wola władzy i jej utrzymania przeważa w polityce. Oznacza to, że często brakuje władzy dla osiągnięcia tego, co zgodnie z rozsądkiem powinno zostać zrealizowane.

» Z uciążliwej abstrakcji rodzi się ucieczka do powierzchowności, do naiwności i przesądów. Liczą się jedynie korzyści. Również w kręgach intelektualnych, którym faktycznie zależało na krytycznej świadomości, ma miejsce odwrót. W obliczu poglądu, że wszystko zostało już rozpoznane do utraty świadomości, alternatywom kończą się antytezy związane z zasadniczymi kwestiami: władzy i przemocy, norm i tabu, ról i postaw, nierówności i niesprawiedliwości, krzywdzenia, ucisku, wojny oraz niewolnictwa. Zdaje się, że sity mówiące o krytyce toczą jedynie pozorną polityczną grę.

► Emancypacyjne pojęcie wychowania jest krytykowane szczególnie ze strony pedagogiki asymilacji kulturowej.

► Wychowanie do autonomii nie może być wychowaniem do bezgranicznej wolności. Wychowanie pracujące permanentnie przeciw przystosowaniu nie zważa na możliwości orientacji.

► W związku z tym żąda się wędrowania po krawędzi pomiędzy tym, co nakazuje krytyczny rozsądek, a tym, czego społeczeństwo wymaga od jednostki. Podzielany jest pogląd, że świat przez swoje struktury i warunki stanowi także w wychowaniu silniejszą stronę.

► Ta forma realizmu nie musi jednocześnie oznaczać, że każde wychowanie do krytycznego intelektualizmu pozostanie bez korzyści. Skoncentrowanie na faktach wyjaśnia jedynie, że wychowanie, które chce sprostać przemianom ekonomicznym, musi pożegnać się z czystą krytyką i dojść do konstruktywnych postaw. W tym celu należy porzucić zasadniczy opór wobec interesów systemu.

Krytyka pochodzi również ze strony pedagogiki ogólnej:

► Pedagogika emancypacyjna określana jest przez szereg pedagogów — wśród nich także Hermanna Giesecke’a — jako niepotrzebna. Ponieważ ukrywa się za nią czysto idealistyczna postawa, której negatywistycz-ne myślenie do niczego nie prowadzi¹¹².

¹¹² H. Giesecke, Das Ende der Erziehung, Stuttgart: Klett-Cotta 1987.