Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (28)

210 Rozdział 6, Korelacyjne badania rellgil

zywali skłonność do posłuszeństwa wobec naukowca, który zalecał elektryczny szok dla ich kolegi z eksperymentu. Natomiast Aitemeyer (1988. s. 210, 218) podaje, ze jego Skala Prawicowego Autorytaryzmu dodatnio korelowała z dziesięcioma (na jedenaście) twierdzeniami Skali Orientacji Wewnętrznej, powodując ogólną korelację rzędu 0.36 dla studentów i 0.41 dla ich rodziców. Związek z pozycjami Skali Orientacji Zewnętrznej był znacznie mniej konsekwentny, przy odpowiednich współczynnikach korelacji: -0,10 i - 0,09.

Jak zauważają Glenn Griffin, Richard Gorsuch i Andrea Davis (1987). wśród adwentystów Orna Siódmego na St. Croix^ł; religijność wewnętrzna była dodatnio skorelowana z uprzedzeniami wobec rastafańan związek między orientacją religijną a postawami społecznymi jest modyfikowany przez konkretne normy religijne, zgodnie z którymi dana osoba postępuje Jeśli pewna tradycja sama w sobie ma tendencję do wzmacniania uprzedzeń wobec innej grupy, tak jak zdaje się to mieć miejsce w przypadku St. Croix, to osoby o orientacji wewnętrznej w lej tradycji będą zapewne podzielać to uprzedzenie. Tak więc sama orientacja wewnętrzna nie gwarantuje pozytywnych postaw społecznych.

Ponieważ Skala Orientacji Wewnętrznej Allpcrta i Rossa wykazuje tendencję do pozytywnej korelacji z ortodoksyjnymi poglądami chrześcijaństwa (np Johnson, George iSaine, 1993). osoby o wynikach wysokich mają skłonność do podzielania postaw i wartości społecznych tradycyjnie związanych z konserwatywnymi ugrupowaniami chrześcijańskimi; tak więc w porównaniu z osobami o niskich wynikach są zapewne mniej liberalne w sprawach seksu (Haericń, 1992; Reed i Meyers. 1991; Wann. 1993; Woodroof. 1985), preferują zakrywającą ciało odzież (Edmonds i Cahoon. 1993). wyrażają postawy antyfemimstyczne (McCIain, 1979), włącznie z przeciwstawianiem się kobiet egalitaryzmowi (Kahoe, 1974b) i naciskiem na stawianie rodziny ponad karierę zawodową (Jones i McNamara, 1991), są też uprzedzone wobec gejów i lesbijek (Herek. 1987). W podobny statystycznie sposób, w ślad za tradycyjnymi wartościami chrześcijańskimi, osoby o wysokich wynikach w Skali Orientacji Wewnętrznej mają tendencję do wyższych wyników w miarach odpowiedzialności (Kahoe. 1974a), altruizmu (Chau i in.. 1990), empatii (Watson, Hood. Morris i Hall, 1984) oraz zainteresowań społecznych (w adlerowskim sensie poczucia łączności z innymi; Leak, 1992), a także w zakresie wymiarów praktyk, uczuć i wiedzy według Glocka (Dodrill, Bean i Boslrom, 1973) oraz podawania, iż częściej przeżywają doświadczenia religijne i mistyczne (Hood, 1970, 1973; Weima. 1986). W odniesieniu do poziomów rozwoju moralnego według Lawrence'a Końlberga (1981), kiedy samo wyznanie jednostki funkcjonuje na wyzszym poziomie, wykazują raczej „pryncypialny" niz „konwencjonalny” poziom myślenia moralnego (Ernsber-ger i Manaster. 1981)'°.

TYPY NIEZRÓŻNICOWANE. W kilku badaniach próbowano zająć się tymi z badanych, którzy zgadzali się zarówno z twierdzeniami ze Skali Orientacji Wewnętrznej, jak i ze Skali Orientacji Zewnętrznej, a więc osobami „mezróżnicowanie proreligijnymi ¹. oraz nieokreśloną liczbą osób, które nie zgadzały się z tymi twierdzeniami: osobami „niezróźnicowanie anlyreligijnymi" lub „niereligijnymi" (Aliport i Ross, 1967). Andrew Thompson (1974) stwierdził, że młodzież z klas nauki religii rzymskokatolickiej - w porównaniu z resztą „niezróżnico-wanie antyreligijną" - miała najniższe spośród czterech grup wyniki w skali dogmatyzmu. chociaż nie były ore w istotny sposób niższe niż (niewiele wyższe) wyniki w grupie osób o onentacji wewnętrznej (jeśli mielibyśmy pewność, że nastawienie na przychylanie się do sugerowanej odpowiedzi odegrało jakąś rolę w tych badaniach. a mogło tak być, jest to dokładnie taka kolejność, jakiej można się było spodziewać). Z drugiej strony, rodzice osób w wieku dorastania udzielili odpowiedzi, które są zgodne z przewidywaniami Allporta: osoby „niezróżnicowane proreligijnie" są najbardziej dogmatyczne, następne są osoby o orientacji zewnętrznej i „niezróżnicowane antyreligtjnie", a osoby o onentacji wewnętrznej są najmniej dogmatyczne. Badani przez Sandersona (1974) studenci mieli wyniki podobne do tych uzyskanych przez Thompsona. Prawicowe poglądy polityczne, obejmujące superpatriolyzm. przeciwstawianie się wolnościom obywatelskim, bigoterię etniczną i nietolerancję kulturową najbardziej wyróżniały badanych niezróżnicowanych proreligijnie, po których na-

stępowali badani o orientacji zewnętrznej, orientacji wewnętrznej oraz „niezróznicowanie antyreligijm" (najmniej prawicowi). Choć badani o orientacji wewnętrznej byli na trzecim miejscu. Skala Orientacji Wewnętrznej także korelowała dodatnio z postawami prawicowymi.

W badaniu członków Kościoła Zjednoczonych Metodystów przeprowadzonym przez Eugene'a Tate'a i Ge-ralda Millera (1971) wartość Równość, która według Rokeacha (1973) była najściślej związana z tolerancją rasową spośród 36 innych w teście Studium Wartości, uplasowała się na trzecim miejscu osobistej ważności u osób o onentacji wewnętrznej, na piątym u osób o onentacji zewnętrznej oraz na dziewiątym u osób „nie-zróżnicowanie proreligijnych" (ponownie kolejność zgodna z Allportem). Osoby „niezróznicowanie antyreligij-ne", rzadko występujące w danych Ailporta. umieściły Równość na miejscu szóstym. Charakter osób „anty-religijnych" w porównaniu z wszystkimi grupami religijnymi najlepiej przedstawia przypisywanie przez nich zauważalnie wyższych pozycji wartościom Wolność, Dojrzała Miłość. Szacunek do Siebie, Niezależny 11ntelektualny oraz uderzająco niższe ocenianie Zbawienia, Pokoju światowego. Odważnego i Radosnego.

PROBLEMY DOTYCZĄCE SKAL I TYPOLOGII. Chociaż nietrudno znaleźć statystycznie istotne związki między Skalami Orientacji Zewnętrznej i Wewnętrznej oraz różnymi innymi miarami, niektórzy badacze podważają sens uzyskiwania takich wyników. Kontrolując rolę pozycji społecznej i dogmatyzmu. Hoge i Carroll (1973) zredukowali do poziomu braku istotności korelacje między Skalą Orientacji Zewnętrznej Feagina a dwoma z trzech miar uprzedzeń. Wyciągają oni wniosek, że podskaJi Feagina „brak jasnej definicji, co ona mierzy; wiemy tylko to, że nie jest to pomiar zewnętrznej motywacji religijnej" (s. 189). W niektórych badaniach stwierdzono, ze Skala Orientacji Wewnętrznej wiąże się pozytywnie z miarami potrzeby akceptacji społecznej. Daniel Batson, Stephen Naifeh i Suzanne Pate (1978) interpretują tę zależność jako dowód, ze korelacje między tą skalą a pozytywnymi postawami społecznymi mogą być głównie produktem potrzeby ukazania się w korzystnym świetle. Wyniki Gary‘ego Leaka i Stanleya Fisha (1989) sugerują, że związek Skali Orientacji Wewnętrznej z reagowaniem w pożądanym kierunku może być przypisany zarówno świadomej chęci wywarcia wrażenia, jak i nieświadomemu samookłamywaniu się.

Analiza ireści definicji Ailporta i twierdzeń jego skal ukazuje, ze są one koncepcyjnie bardziej złożone, niż sugerowałoby proste rozróżnienie na orientację wewnętrzną i zewnętrzną (Hunt i King. 1971). Analizy statystyczne prowadzą do tych samych wniosków. Analizy czynnikowe oryginalnych skał l~E (lntrin$ic-Extrinsic) Allporta-Rossa oraz wersji hiszpańskiej, niemieckiej i norweskiej daty jak dotąd od dwu do sześciu czynników (Amón i Yela, 1968; Gcrsuch i McPherson, 1989; Kaldestad, 1991; Kirkpatrick, 1989; Reed i Meyers, 1991; Zwingmann i in., 1994). Najbardziej znane rozwiązanie składa się z trzech czynników, jednego wewnętrznego i dwu zewnętrznych, które Lee Kirkpatrick (1989) określa jako Zewnętrzny Społeczny i Zewnętrzny Osobisty. Jednakże poddane analizie czynnikowej z innymi pozycjami kwestionariuszy, skale i-E okazały się mniej zwarte. Kiedy King i Hunt (1972b) próbowali włączyć wymiar „orientacja wewnętrzna-zewnętrzna” do swego kwestionariusza, w analizie czynnikowej ze Skali Orientacji Zewnętrznej „wypadły” niektóre z twierdzeń, a Skala Orientacji Wewnętrznej zniknęła w całości: jej twierdzenia rozproszyły się wśród kilku innych czynników. Z drugiej strony, Aitemeyer (1988, s. 210) stwierdził, że Skala Orientacji Wewnętrznej jest zdecydowanie bardziej spójna i rzetelna niż Skala Orientacji Zewnętrznej.

Wziąwszy pod uwagę to, że (1) przytłaczające dane świadczą przeciwko prostemu pojęciu wymiaru „orientacja wewnętrzna - orientacja zewnętrzna '. (2) każdy z wymiarów oddzielnie jest także złożony i nieadekwatnie zdefiniowany w kategoriach operacyjnych. (3) to. co jest rzeczywistym przedmiotem badań, może znajdować się na poziomie ogólnych zmiennych osobowości, które nie mają religijnej specyfiki, Hunt i King (1971) nalegają na porzucenie ogólnych określeń na rzecz rozróżnień i miar o większym stopniu szczegółowości. W podobny sposób Kirkpatrick i Hood (1990) zalecają porzucenie uproszczonego schematu l-E (In-trinsic-Extrinsic) na rzecz podejść bardziej wyrafinowanych. Potwierdzając krytykę Kinga i Hunta. przytaczają oni dane wskazujące, że Skala Orientacji Wewnętrznej jest niczym więcej niż skaią religijnego zaangażowania. Z kolei Skala Orientacji Zewnętrznej może nie być w ogóle miarą religijności, lecz odzwierciedlać ogólniejsze właściwości poznawcze i osobowościowe. Ponadto, ze względu na to. że skale te mogą być sensownie stosowane tylko w odniesieniu do osób religijnych, korelacje z innymi zmiennymi są niewątpliwie ograniczone do tych osób. Jak wskazują Kirkpatrick i Hood. inne miary religijności pozwalają na dokonywanie lepszych przewidywań empirycznych, tak jak w przypadku wyższej korelacji między uprzedzeniami ze Skalą Fundamentalizmu niż ze skalami I lub E (McFarland. 1989). Wśród innych problemów teoretycznych i,metodologicznych, jakie wymieniają Kirkpatrick i Hood. znajduje się sprawa niejawnego, wartościującego rozróżnienia między religijnością dobrą (wewnętrzną) i złą (zewnętrzną). Już wcześniej Dittes (1971) miał na myśli ów problem, kiedy zauważył, że typologia „orientacja wewnętrzna - orientacja zewnętrzna^- znacznie bardziej służyła dążeniu przez używających jej w poczuciu misji badaczem do oczyszczania reiigii niż do naukowego

Największa z Wysp Dziewiczych w archipelagu Małych Antyli, posiadłość USA (przyp. tłum).

¹⁶ Związek ten nie pojawił się u unitańan-uniwersalistów. gdyż dla niektórych z nich teistyczne założenia Skali Orientacji Religijnej były niewątpliwie problematyczne. Ponadto wyniki Ernsbergera i Manastera podają w wątpliwość twierdzenie Kohlberca (1981. s. 303), że przynależność religijna nie odgrywa istotnej roli w rozwoju moralnym. Sam model Kohlberga został zaatakowany przez ewangelickiego naukowca Donalda Joya (1983) za jego ściśle empiryczny charakter. Psycholog Carol Gilligan (1982) wskazuje na jednostronny, oparty na rozwoju mężczyzn, charakter tego modelu oraz bezosobową męską logikę sprawiedliwości, której towarzyszy jednocześnie brak uwzględnienia logiki więzi typowych dla kobiet. Męskie nastawienie ewangelickiej tradycji chrześcijańskiej odzwierciedla zgoda Joya z Kohlbergiem co do wyższości sprawiedliwości nad opiekuńczością.