Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (37)

228 Rozdział 6. Korelacyjne badania religii

nia konotacyjnego Ola umysłowości Wschodu. Zmierzali raczej do eksploracji „ukrytych" - zatem prawdopodobnie uniwersalnych - sensów tego symbolu. Chociaż dwubiegunowa struktura dyferencjalu semantycznego mogłaby się wydać szczególnie odpowiednia do badania abstrakcyjnego symbolu, który jest uważany za przedstawienie koniunkcji podstawowych przeciwstawień życiowych, nie można się stąd dowiedzieć, czy środkowa ocena odzwierciedla dynamiczną równowagę, jak tradycyjnie zakłada ten symbol, czy jest tylko sądem wyrażającym, że jakości tego symbolu są w tym przypadku niemożliwe do określenia. Jeśli nawet w kilku przypadkach ocena średnia znajduje się dokładnie w środkowym punkcie skali, istnieje znacząco duża indywidualna wariancja wókót tej średniej. Jeśli symbol Jing-Jang posiada wewnętrzne 'właściwości zgodne z interpretacją taoistyczną, wydaje się, że studenci z Zachodu nie postrzegają ich wyraźnie. O ile owoce tego badania są więc raczej skromne, o tyle podjęcie ich sugeruje przynajmniej możliwości badania treści religijnych przy użyciu procedur obiektywnych.

Powinniśmy być oczywiście ostrożni w wyprowadzaniu wniosku, że problemy i ograniczenia jakiegoś konkretnego badania mają charakter zasadniczy dla stosowanej w nim metody czy podejścia. Badania obiektywne cierpią częściej z powodu braku adekwatnej konceptualizacji niż z powodu zasadniczych ograniczeń technik pomiaru ilościowego (Kirkpatrick, 1995b). Jak zobaczymy w następnych rozdziałach, procedury obiektywne mogą spełniać pożyteczne zadanie w sprawdzaniu hipotez wyprowadzonych z innych podejść psychologicznych. Same one nie wystarczają do stworzenia wyczerpującej wiedzy z psychologii religii, lecz byłoby niemądre odrzucanie ich na podstawie tego, co za ich pomocą do tej pory osiągnięto. Jak można podejrzewać, ich potencjał jest daleki od pełnego wykorzystania.

Rozdział

STANOWISKO ZYGMUNTA FREUDA