Wulff Psychologia religii, rozdz 5 i 6 (8)

170 Rozdział S. Religia w laboratorium

bowości. Wes Penner i współpracownicy (1973) stwierdzili, ze badani, w odniesieniu do których zastosowano Inwentarz Osobowości Omnibus przed i po intensywnym kursie TM, w drugim pomiarze uzyskali podwyższone wyniki w skali wpływów na odpowiedź, co może dowodzić próby wywarcia dobrego wrażenia. Zmiany wyników nie muszą wskazywać na faktyczne zmiany w osobowości, mogą po prostu ujawniać silne pragnienie badanego, aby pokazać, że został odmieniony w pozytywny sposób, lub - jak w przypadku praktykujących wolontariuszy - dla zademonstrowania skuteczności TM.

Jak wskazuje Michael West (1987. s. 21), wybór zmiennych zależnych ma często charakter pragmatyczny, znacznie rzadziej dyktowany przez dobrze uzasadnione hipotezy niż przez znajomość i zaufanie do pewnych narzędzi pomiaru. Odnotowując, że jak na razie spory wysiłek badaczy przyniósł jedynie skromne rezultaty i że .większość najważniejszych pytań badawczych pozostaje wciąż aktualna'’ (s. 195), West zaleca podjęcie badać longituchnalnych, które mogłyby uchwycić zmiany zachodzące poza stanami medytacyjnymi w ciągu dfuższego czasu.

Podejście takie staje się coraz częstsze w Indiach, gdzie rośnie liczba badań iongitudinalnych nad jogą jako sposobem leczenia pewnych chorób. Chociaż tradycyjnie joga nie była stosowana jako forma terapii, duża liczba aśramów, stowarzyszeń lub instytutów propagujących jogę w Indiach opracowuje drobiazgowe raporty na temat praktyk tego systemu. Analiza przeprowadzona w latach 1960-1961 przez kierowany przez B.K. Ananda {por. Anand i in.\ 1962) komitet sponsorowany ze środków rządowych kończy się wnioskiem, że brak pełnych danych w odwiedzonych 19 instytucjach nie pozwolił na weryfikację owych terapeutycznych raportów. Komitet zalecił, aby rząd dał środki na program naukowej oceny tych praktyk.

Od tej pory istotnie wykonano szereg badań, z których wiele przypomina już tu opisane (Funderburk, 1977). Niektóre z nich miały jednak na celu odpowiedź na pytanie o długotrwały wpływ jogi na stan zdrowia. Na przykład w badaniu H.R. Nagendry i R. Nagarathny (1986) 570 pacjentów cierpiących na astmę oskrzelową poddano dwutygodniowemu treningowi zintegrowanej jogi, a następnie ponownie przebadano ich po 3-54 miesiącach. W zakresie większości badanych zmiennych dotyczących choroby stwierdzono bardzo dużą poprawę, co w większości przypadków umożliwiło redukcję lub eliminację leków. Największa poprawa nastąpiła u osób regularnie uprawiających ćwiczenia. Po przeprowadzeniu własnych badań w Centrum Badań nad Jogą Instytutu Nauk Medycznych R.H. Singh, R.M. Shettiwar i K.N. Udupa (1982) stwierdzili, ze joga może powstrzymać Kliniczny postęp choroby w chronicznych przypadkach cukrzycy, migreny, astmy oskrzelowej, nadciśnienia, schorzeń reumatycznych i tarczycy oraz zaburzeń gastryczno-trzewiowych. Jak zauważyli, większość dotychczasowych badań nad jogą prowadzono bez dostatecznej naukowej kontroli, „toteż obecny stan badań nad terapią z zastosowaniem jogi jest z natury rzeczy wstępem" (s. 195).

EKSPERYMENT NAD MISTYCYZMEM WYWOŁANYM PRZEZ NARKOTYK

Na początku lat sześćdziesiątych niektórzy badacze uznali środki psychodeliczne za coś, co mogło być idealnym rozwiązaniem problemu kontroli eksperymentalnej. Ważne miejsce przypadłe tu Walterowi Pahnke (1931-1971). który posiadając juz stopnie naukowe z zakresu medycyny i teologii, podjął studia nad doświadczeniem psychodelicznym w ramach pracy doktorskiej z historii i filozofii religii w Harvardzie. Pahnke chciał ustalić, czy doświadczenia wyzwalane przez środki psychodeliczne są zasadniczo podobne do doświadczeń uznanych mistyków. Sam nigdy nie używał takich substancji.

Opierając się na pismach mistyków i naukowców. Pahnke (1963, 1966) zaczął od określenia wspólnych cech mistycznych stanów świadomości. Szczególnym jego zainteresowaniem cieszyła się praca Waltera Sta-ce'a (1960), który twierdzi, ze wszyscy mistycy, niezależnie od epoki czy tradycji, doświadczają pewnych uniwersalnych elementów stanów mistycznych. Pahnke wymienia dziewięć cech. z których pierwsze siedem zacytował z prac Sface’a.

1. Doświadczenie jedności lub jedyności. postrzegane albo na zewnątrz - w świecie zewnętrznym, albo wewnątrz - w stanie czystej świadomości, która jest wolna od wszelkich zróżnicowań, włącznie z poczuciem bycia kimś odrębnym.

2. Transcendencja czasu i przestrzeni w kierunku „wieczności" i „nieskończoności".

3. Głębokie odczucie pozytyv/nego nastroju, stan łaski i ukojenia.

4. Odczucie świętości, powodujące reakcję grozy i zachwytu.

5. Przekonanie o obiektywności i realności, intuicyjnie odczuta wiedza lub iluminacja dotycząca własnego ograniczonego ja. jak również ostatecznej rzeczywistości.

6. Paradoksalność lub niespójność logiczna, na przykład w mistycznym założeniu, ze jedność jest pusta, a jednocześnie pełna i kompletna.

7. Rzekoma mewy ret alność lub niemożność opisania przeżytego doświadczenia mimo podejmowania przez mistyków ciągłych prób wyrażenia swoich doznań.

8. Nie trwałość, krótkotrwałość. która pozostaje w sprzeczności z ciągłością zwykłego doświadczenia.

9. Utrwalenie się pozytywnych zmian postaw i zachowania, włącznie ze wzrostem integracji osobowości, większą wrażliwością i miłością dla innych, nowym, bogatszym rozumieniem wartości życia i jego sensu oraz najgłębszym poczuciem wartości doświadczenia mistycznego (Pahnke. 1966).

Procedura eksperymentalna

Po ustaleniu powyższych kategorii Pahnke podzielił grupę 20 studentów Seminarium Teologicznego An-dover-Newtona na 10 par, dobranych pcd względem religijnego 'wychowania, poprzedniego doświadczenia religijnego oraz ogólnej charakterystyki psychologicznej. Jeden student z każdej pary został losowo przypisany do grupy eksperymentalnej, a drugi do grupy kontrolnej. Następnie owe 10 par podzielono na 5 grup po 4 studentów, na zasadzie przyjaźni i intuicyjnego poczucia dopasowania. Do każdej grupy dołączono 2 opiekunów zaznajomionych z pozytywnym i negatywnym oddziaływaniem środków psychodelicznych. Żaden ze studentów nie używał takich środków przed zgłoszeniem się do udziału w eksperymencie.

Wszyscy uczestniczyli w pięciogodzinnym badaniu testami i wywiadem oraz w dyskusji grupowej, mającej na celu przedstawienie procedury eksperymentu oraz maksymalizację zaufania i pozytywnych oczekiwań. Studenci i ich opiekunowie spotkali się następnie w pokojach będących częścią kaplicy Marsha na Uniwersytecie Bostońskim, gdzie wysłuchali transmisji nabożeństwa z okazji Wielkiego Piątku z głównego pomieszczenia kaplicy. Półtorej godziny przed początkiem nabożeństwa dwaj badani z każdej grupy otrzymali kapsułki zawierające 30 miligramów psylocybiny, a 1 opiekun z każdej grupy dostał 15 miligramów tej samej substancji. Pozostali studenci i opiekunowie otrzymali identycznie wyglądające kapsułki zawierające 200 miligramów kwasu nikotynowego - witaminę 8. która w tej ilości wywołuje przejściowe wrażenia uderzeń gorąca i mrowienia. Procedura zastosowana przez Pahnke była przemyślna i polegała na podwójnej anonimowości. Ani on, ani żaden z uczestników badania nie wiedział w tym momencie, kto otrzymał psyiccybinę. W celu przekonania osób, które otrzymały witaminę 8. iż połknęły psyiocybinę, Pahnke powiedział wszystkim o braku ubocznych skutków w przypadku zażycia placebo (otrzymała je losowo połowa badanych). Złożone z muzyki organowej, występów solowych, czytania, modlitw i osobistej medytacji nabożeństwo trwało dwie i pół godziny. Większość badanych przebywała w tym czasie w małej kaplicy służącej do modlitwy.

Ocena rezultatów

Natychmiast po nabożeństwie zarejestrowano na taśmie magnetofonowej reakcje osobiste i grupowe badanych. Na prośbę eksperymentatora możliwie jak najszybciej po eksperymencie każdy opisał swoje doświadczenia, a w ciągu tygodnia wypełnił składający się ze 147 pytań kwestionariusz przeznaczony do pomiaru stopnia obecności w doświadczeniu danej osoby zjawisk wyliczonych przez Pahnke. Po wypełnieniu kwestionariusza następował wywiad. Pół roku później badani wypełnili kolejny kwestionariusz, w celu ponownej oceny cech doświadczenia oraz identyfikacji i pomiaru wszelkich zmian, jakie zaszły od pierwszego badania. Stosując analizę zawartości treściowej, przeszkoleni i zaznajomieni ze szczegółami eksperymentu „sędziowie" przekształcili sprawozdania opisowe i inne dane jakościowe w dane ilościowe.

Następnie Pahnke przeliczył dane z zastosowanych metcd na procentowe wskaźniki możliwego maksymalnego wyniku. Po uśrednieniu tych wskaźników dla każdej ze skal przeprowadził statystyczne porównanie, ukazane w tabeli 5.1. Grupa eksperymentalna miała zdecydowanie wyzsze wyniki niz kontrolna we wszystkich 17 kategoriach. Istotność statystyczna 15 kategorii wynosiła co najmniej 0,02, a pozostałych - 0,05. Jak jednak sugerują zestawienie oraz dalsza analiza wyników, osoby z grupy eksperymentalnej nie doznały „pełnych" doświadczeń mistycznych, to znaczy nie doświadczyły wyraźnie wszystkich zjawisk. Niemniej opisywane doznania tych. którzy przyjęli psyiocybinę, były bliższe doświadczeniom mistycznym niż przeżycia opisywane przez osoby z grupy kontrolnej, „które miały takie same oczekiwania oraz sugestie płynące z przygotowań i sytuacji” (Pahnke. 1966, s. 307). Więcej - u 8 z 10 osób. które otrzymały narkotyk, jego wpływ na