wykłady z polskiej składni3

10 Wprowadzenie do składni

rzucony przede wszystkim przez własności składniowe wybranego czasownika), ustała się zgodnie z zamierzoną informacją wzajemne relacje między leksemami i przekształca się je (o ile są leksemami odmiennymi) za pomocą reguł fleksyjnych w odpowiednie formy fleksyjne przystosowane do wymagań składniowych (akomodacyjnych) użytych le-ksemów. Do zilustrowania tego procesu niech nam posłuży stosunkowo proste zdanie:

Wczoraj odwiedził mnie niespodziewanie dawny kolega mojego młodszego brata.

Do skonstruowania tego zdania (wypowiedzenia) zostały użyte następujące jednostki leksykalne, które stały się składnikami zdania. Wymieńmy je w postaci haseł słownikowych: wczoraj, odwiedzić, ja, niespodziewanie, dawny, kolega, mój, młodszy, brat. Został wzięty także schemat zdaniowy (zob. s. 56) wynikający z użytego czasownika o postaci: N₁-V_trans-N₄.

Wreszcie zostały zastosowane rozliczne reguły: 1) reguły tworzenia związków składniowych (wzajemnego ustosunkowywania składników jako nadrzędnych i podrzędnych): odwiedził —> kolega, odwiedził —» mnie, kolega —> brata, brata —> młodszego itd. Strzałka prowadzi od nadrzędnika do podrzędnika. W wypadku związku orzeczenia i podmiotu związek jest wzajemnie upodrzędniający. Będzie o tym mowa dalej. 2) Reguły przekształcania leksemów w odpowiednie formy gramatyczne: ja —> mnie, mój —> mojego, dawny -» dawnego itd. 3) Reguły rozwijania, a więc rozbudowywania grup; pozycja N| w schemacie zdaniowym została rozbudowana w grupę: Kolega brata, a składnik brata uzyskał jeszcze określenia (mojego, młodszego), dodano wreszcie przysłówki niespodziewanie, wczoraj, nie należące do schematu.

Z tych samych leksemów i przy zastosowaniu tego samego schematu można by wytworzyć zupełnie inne zdania, które przekazywałyby odmienne informacje, np.

Mój młodszy brat odwiedził niespodziewanie dawnego kolegę

Dawny kolega odwiedził wczoraj niespodziewanie mojego młodszego

brata

Wczoraj odwiedziłem niespodziewanie brata mojego kolegi itd.

Zbierzmy wnioski z przeprowadzonych analiz:

1) Do systemu językowego nie należą konkretne wypowiedzenia, jakie ciągle są, były i będą tworzone przez mówiących. Konkretne wypowiedzenia są zastosowaniem systemu — to fakty parole w terminologii de Saussure’a.

2) Bywa jednak, że do systemu językowego (słownika) wchodzą całe skostniałe konstrukcje składnio we. Tak dzieje się w wypadku zleksykalizowanych zwrotów frazeologicznych typu: zbijać bąki ‘próżnować’, pleść duby smalone 'gadać głupstwa’, iść komuś na rękę ‘ułatwiać’, którę mają znaczenia globalne i stanowią niepodzielne jednostki leksykalne; powinny być one odnotowane przez słownik na równi z innymi leksemami. (Szerzej o tym patrz m.in. Lewicki, Pajdzińska i Rejakowa 1987). Podobnie funkcjonują całe zdania przytaczane w skostniałej postaci, mające ustabilizowane znaczenie różne od dosłownego, np. przysłowia typu: Jak sobie poście lesz, tak się wyśpisz, O wilku mowa, a wilk tuż, których sens nie odnosi się ani do spania, ani do wilka. One także należą w pewnym sensie do systemu językowego, jego szeroko pojętej części leksykalnej.

Ustalenie granic między jednostkami należącymi do słownika (leksemami i frazeologizmami) a konstrukcjami tworzonymi jako produkty operacji składniowych stanowi niezmiernie ważny i trudny problem teoretyczny. Jak zawsze w języku istnieją fakty pograniczne; należą tu przede wszystkim tzw. związki łączliwe, mające ograniczoną swobodę tworzenia, np. wywołać gniew, zdumienie, ale nie *wywołać tęsknotę itp. (szerzej o tym por. Bogusławski 1976, 1978, Bogusławski, Wawrzyńczyk 1994), a także różnego rodzaju formuły związane z określonymi zachowaniami społecznymi, takimi jak powitania, pożegnania, kondolencje itp.

3) Do systemu językowego w zakresie składni wchodzą więc nie konkretne konstrukcje zdaniowe, ale jedynie ich schematy i reguły pozwalające te schematy rozwijać i przekształcać. Dla każdego języka istnieje ograniczony, zamknięty zbiór schematów zdań minimalnych (nie-rozbudowanych, zwanych także w składni generatywnej jądrowymi lub atomowymi), tzn. takich, w których opuszczenie jednego ze składników powoduje, że konstrukcja przestaje być zdaniem (np. *On odwiedził jest nieakceptowalne). Za pomocą reguł przekształcania (transformacji i dery-wacji) podstawowe schematy zdaniowe zostają przekształcone w rozbu-