wykłady z polskiej składni5

14 Wprowadzenie do składni

Te niezdaniowe wypowiedzenia, zwane przez Klemensiewicza oznaj-mieniami (lub równoważnikami zdania), mogą być samoistne (zrozumiałe bez kontekstu, np. Wody! Pożar!) lub kontekstowe, powstałe w wyniku elipsy (Bez! On! itp.).

Za Walerym Pisarkiem (1964) wyodrębnia się jeszcze jeden typ komunikatów niezdaniowych (najczęściej w postaci napisów), przekazujących informację wespół z całą sytuacją (a ściślej: wespół z przedmiotem, na którym są napisane). W przeciwieństwie do oznajmień nie są one efektem elipsy kontekstowej czy sytuacyjnej. Są to np. napisy na sklepach, budynkach, tytuły książek itp., np. Warszawa Centralna (napis na budynku dworca kolejowego) czy dżem śliwkowy (napis na słoiku). Tego typu wypowiedzenia nazywa się zawiadomieniami.

Zawiadomienia mogą mieć także swoją wersję mówioną, np. ogłoszenie informujące o nazwie najbliższej stacji (w metrze): zawiadomienie to funkcjonuje wraz z określoną lokalizacją.

Wprowadzone terminy i relacje między nimi można uporządkować w sposób następujący:

Wypowiedzenia (zdania w szerokim sensie)

Konstrukcje zawierające VF: zdania (w sensie węższym) np. Jaś śpi

Konstrukcje bez VF: oznajmienia

samoistne kontekstowe

np. Pożar! On!

Wody! Bez!

Ojciec w domu?

Wyrażenia językowe powiązane z obiektem: zawiadomienia np. dżem wiśniowy (napis na słoiku)

W dalszym toku naszego wykładu niejednokrotnie będziemy się po-•Ingiwać wymiennie terminem wypowiedzenie i zdanie w szerokim sensie l||p gdy będziemy, za Kuryłowiczem, przeciwstawiać zdanie grupie skład-■Jpwej, s. 18). O wypowiedzeniach nie będących zdaniami w sensie węż-hyną tzn. o konstrukcjach bez verbum finitum (typu Pożar! Uwaga!), hęd/iciny mówić szerzej w ostatnim wykładzie naszego kursu.

Przedstawiona wyżej definicja wypowiedzenia (zdania w szerokim mnisie) o postaci: „Najmniejszy odcinek tekstu będący samodzielnym komunikatem” jest bardzo uproszczona. W literaturze językoznawczej spotyka się ponad 200 różnych definicji zdania, ujmujących tę jednostkę w Wr/ności od celów, jakim ma służyć. I tak, można wyróżnić definicje psychologiczne (w rodzaju: „skończona myśl”), logiczne („sąd logiczny”), foimalne (np. „tekst zaczynający się dużą literą i kończący kropką lub innym określonym znakiem przestankowym”) itd. Nie będziemy tu oczywiście omawiać tych definicji, choć mogłoby to być interesujące; np. „gi/ccznościowa” (nieco żartobliwa) definicja Klemensiewicza opisuje /danie jako „tekst, po którym można przerwać rozmówcy bez obawy nie-■StecznoŚci”. Definicja ta odwołuje się do zasady: „Nie przerywaj komuś w połowie zdania!”. Szerzej o różnych typach definicji zdania mowa jest W artykule Klemensiewicza O wytycznych definicji zdania uwagi przy-młynkowe (1963), a także w rozdziale wstępnym książki Saloniego i Świ-• I/niskiego (1985).

Na zakończenie chciałabym przypomnieć definicję wypowiedzenia •formułowaną przez Klemensiewicza we wspomnianym artykule. Brzmi ono następująco:

„Wypowiedzenie jest wyrazem albo zespołem wyrazów, gramatycznie Kestrojonym i prozodycznie odgraniczonym, który w danej sytuacji życiowo stanowi najmniejszy, a już wystarczający środek porozumiewania się, dając odbiorcy dostateczną ze stanowiska zamierzenia nadawcy informację o jakimś procesie w jego całości albo części; trzonem informacji jest osobowa forma czasownika w zdaniu albo jakiś inny składnik w oznajmieniu (równoważniku zdania)” (s. 101).

Zauważmy, że nasza uproszczona definicja wypowiedzenia („najmniejszy odcinek tekstu będący samodzielnym komunikatem”) chwyta najistotniejszą cechę wypowiedzenia, jaką jest jego komunikatywność. Jednocześnie to właśnie pojęcie wymaga doprecyzowania.