wykłady z polskiej składni3

30 Struktura semantyczna wypowiedzenia

wien obiektywny stan rzeczy komunikowany przez wypowiedź, nazywaną za tradycją logiczną strukturą predykatowo-argumentową lub dictum w terminologii Bally’ego (1944) i Szmielewej (1994), propozycją (ang. propositiori) w pracach angielskojęzycznych, oraz składnik subiektywny, wyrażający ustosunkowanie nadawcy względem opisywanego stanu rzeczy, nazywany modalnością (modusem w terminologii Bally’ego). O obu składnikach była już wstępnie mowa w pierwszym wykładzie. Pozostałe konieczne składniki treści podporządkowane są wymienionym członom.

I tak, informacja o referencji, a więc odniesieniu do rzeczywistości użytych grup nominalnych, jest podrzędna względem struktury predyka-towo-argumentowej: precyzuje wartość użytych wyrażeń; podobnie informacje temporalne określają dokładniej czas zdarzenia (stanu rzeczy) opisywanego w dictum (strukturze predykatowo-argumentowej). W sumie — strukturę semantyczno-logiczną zdania można by zapisać formułą, ukazującą za pomocą nawiasowania hierarchię składników:

Mod {P₍x_ref, y_rcf) temp}

Formułę tę można odczytać następująco: ‘o stanie rzeczy (P) odniesionym do określonego x-a i y-a i lokalizowanym w czasie nadawca wypowiada swoje stanowisko (Mod), stwierdzające, żądające lub pytające’.

Podobną (choć nieco się różniącą) formułę dla zapisu treści zdania elementarnego proponuje S. Karolak (1984, 1993).

Zilustrujmy te dość abstrakcyjne rozważania przykładem analizowanym już uprzednio dla innych celów.

W zdaniu:

Wczoraj odwiedził mnie dawny kolega mojego brata

dictum (strukturę predykatowo-argumentową, propozycję) stanowi informacja o odwiedzeniu przez określoną osobę innej osoby (w tym wypadku nadawcy wypowiedzi) w dniu poprzedzającym akt mowy; natomiast modus (modalność) w tym zdaniu to powiadomienie o zajściu tego zdarzenia (modalność stwierdzająca). Analogiczne dictum, przy innej modalności, wystąpi np. w pytaniu:

Czy wczoraj odwiedził ciebie dawny kolega twojego brata?

Oczywiście, różne są odniesienia użytych grup nominalnych w zdaniu twierdzącym i pytającym; ze względu na sens dziwne byłoby pytanie nadawcy o samego siebie (*Czy odwiedził mnie?), różne są też modusy (mo-dalności) w obu zdaniach.

Jak widać, po to, żeby zdanie było zrozumiałe, musi w nim wystąpić informacja pozwalająca zinterpretować użyte grupy nominalne — w analizowanym zdaniu mowa jest o ściśle określonej osobie (nadawcy wypowiedzi: mnie) i osobie nieokreślonej dla odbiorcy, ale określonej dla nadawcy (dawny kolega mojego brata). Ponadto całość zdarzenia została umieszczona w czasie poprzedzającym akt mowy (wczoraj oraz forma czasu przeszłego czasownika).

W dalszym ciągu omówimy semantyczne typy i językowe wykładniki informacji wyznaczającej odniesienie grup nominalnych (zjawisko referencji).

2. Typy informacji wyznaczającej: charakterystyka ogólna

Problematyka referencji od niedawna dopiero znalazła się w polu zainteresowania językoznawstwa; jest zupełnie nieobecna w tradycyjnych podręcznikach składni. Pojawiła się pod wpływem prac logicznych, w których analizowano mechanizm działania tzw. kwantyfikatorów (operatorów uogólniających typu każdy, wszyscy lub uszczegółowiających typu jakiś, pewien) i ich wpływ na strukturę semantyczną zdania. Badania językoznawców nad tym zjawiskiem (por. m.in. Bellert 1972, Bierwisch 1970, Paduczewa 1992, Grzegorczykowa 1972, Topolińska 1984) pokazały, że obraz językowych mechanizmów wyznaczania jest znacznie bardziej skomplikowany aniżeli obraz przedstawiony w pracach logików. Dzieje się to za sprawą zróżnicowanego zbioru zaimków, których funkcją jest informowanie o różnych odcieniach operacji wyznaczającej: por. np. ktoś inny, ten sam, ktokolwiek itp. Jednocześnie zjawisko wyznaczania obiektu wiąże się bardzo ściśle ze zjawiskiem określo-ności (i nieokreśloności) grup nominalnych wyrażanej w wielu językach