wykłady z polskiej składni5

54 Schematy zdaniowe współczesnej polszczyzny

powstaje bowiem od razu przy użyciu rzeczownika typu stół, książka itp. pytanie: I co z tym stołem, książką? itp. Można więc uważać, że tego typu rzeczowniki konotują formę osobową czasownika. Jest to jednak rozumienie konotacji w sensie tekstowym.

Nieliczna grupa rzeczowników odznacza się niepełnoznacznością. Można w jej obrębie wyróżnić dwa główne typy: 1) rzeczowniki relacyjne typu: ojciec, matka, przyjaciel, sąsiad, a także: kawałek, odcinek, typ (czegoś) itp. i 2) rzeczowniki odczasownikowe (i odprzymiotnikowe) przenoszące właściwości semantyczne swoich podstaw, np. czytanie książek, obrona Warszawy, szarość życia, ale także: obrońca uciśnionych, sprzedawca książek itp. Szerzej jest o tym mowa w artykule E. Niemczuk-Weiss (1992).

Przymiotniki otwierają zasadniczo miejsca dla rzeczowników przez nie określanych (konotacja jednomiejscowa), ponadto część z nich o charakterze relacyjnym otwiera jeszcze miejsce dla drugiego uczestnika, np. syn podobny do ojca, substancja odporna na zniszczenie. Regularnie konotację dwumiejscową uzyskują przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym: Janek silniejszy od Piotra, Janek najsilniejszy ze wszystkich chłopców.

Oczywiście, najważniejsza dla tworzenia zdań jest konotacja czasownikowa. Wyróżnia się zasadniczo pięć głównych typów czasowników:

1) Czasowniki zeromiejscowe, które nie wymagają składniowo żadnych uzupełnień, typu: Grzmi, Błyska się. Dnieje. Semantycznie implikują informację o miejscu.

2) Czasowniki jednomiejscowe, wymagające uzupełnienia w postaci jednej grupy nominalnej, występującej najczęściej w mianowniku (Jan śpi, spaceruje) lub w przypadku zależnym, określanym symbolem N_c0 (casus obliquus): Jana mdli, Wody ubywa.

3) Czasowniki dwumiejscowe bardzo różnych typów, wśród których najważniejsze to czasowniki:

a) wymagające mianownika i przypadka zależnego syntetycznego, np. Jan czyta książkę, Jan boi się psa, lub analitycznego, np. Jan wygląda na zmęczonego,

b) wymagające mianownika i bezokolicznika: Jan musi wyjechać,

c) wymagające mianownika i grupy przysłówkowej: Jan zachowuje się źle,

d) wymagające mianownika i zdania: Jan wie, że Piotr przyjechał,

e) wymagające dwóch mianowników: Jan jest miły,

f) wymagające dwóch grup nominalnych w przypadkach zależnych: Innowi żal Piotra.

4) Czasowniki trójmiejscowe, wśród których najważniejsze grupy stanowią:

a) czasowniki wymagające mianownika i dwóch grup nominalnych w przypadkach zależnych (jedna z nich najczęściej oznacza odbiorcę, ,i druga obiekt): Jan daje (pożycza) koledze książkę,

b) czasowniki wymagające grupy nominalnej mianownikowej, grupy w przypadku zależnym (najczęściej oznaczającej odbiorcę lub źródło) i zdania (bądź bezokolicznika): Ojciec każe synowi uczyć się. Janf dowiedział się od Piotra, że Maria przyjechała,

c) czasowniki wymagające grupy nominalnej mianownikowej, grupy w przypadku zależnym (w funkcji obiektu) i grupy adwerbialnej: Jan ocenia Piotra negatywnie.

5) Czasowniki cztero miejscowe należą do rzadkości. Wymienić tu można czasowniki przemieszczenia: Jan przenosi syna z liceum ogólnokształcącego do technikum, Jan przestawia książki z szafy na półkę itp.

Przedstawione typy konotacyjne leksemów stanowią główną podstawę do wyodrębnienia zestawu schematów zdaniowych współczesnej polszczyzny. Do nich dochodzą jeszcze pewne typy nie oparte na konotacjach. Całość rejestru przedstawiamy poniżej.

5. Podstawowy zestaw schematów zdaniowych

Obejmuje on 26 typów, z tym że w rzeczywistości jest ich znacznie więcej, gdyż poszczególne typy łączą schematy o różnych szczegółowych wymaganiach składniowych (tzn. o wymaganiach różnych przypadków), np. schemat 11 realizują czasowniki dwuaktantowe o różnych wymaganiach konotacyjnych (np. Jan przygląda się obrazowi i Jan ogląda obraz).

A oto uproszczony zestaw obejmujący 9 schematów bezmianowni-kowych, 14 schematów z mianownikiem i 3 schematy zawierające jednostki leksykalne.