wykłady z polskiej składni1

66 Pojęcie akomodacji syntaktyczncj

Każde z dwóch zdań składowych, tworzących łącznie powyższe wypowiedzenie złożone, oparte jest na własnym schemacie zdaniowym: N,-V-od N₂-Sent oraz: 0-V-Inf. Pozycje N₂ i Infinitivus są dalej rozwinięte przez określniki: swojej i poszukiwaną książkę. Powiązania ako-modacyjne można pokazać za pomocą odpowiednich strzałek, które umieściliśmy przy analizowanym wyżej zdaniu.

Przedstawione powiązania reprezentują różne typy. Widać tu przede wszystkim wymagania morfologiczne (nadrzędnik wymaga od podrzędniku określonej formy wyrażającej narzucone przez nadrzędnik kategorie gramatyczne), wymagania leksykalne, np. czasownik dowiedzieć się wymaga przyimka od (a nie np. do), wreszcie wymagania określonych konstrukcji składniowych, np. pozycja Sent przy dowiedzieć się musi być zajęta przez zdania określonego typu (tzn. zdania tzw. intensjonalne typu że, pytanie zależne, a niemożliwe są zdania z zanim, ponieważ itp.). Gdybyśmy do analizowanego tu zdania dodali jeszcze określniki sposobu (bez trudu, z łatwością), które są nieakomodowane, otrzymalibyśmy pełny zestaw możliwych zależności składniowych.

Zależności te pokazuje poniższy graf:

Typy wyrażania zależności składniowych między nadrzędnikiem i podrzędnikiem:

morfologiczna

niemorfologiczna

leksykalna: wymaganie leksemu lub klasy, np. spotkać się z, zaczyna + czas. ndk

brak akomodacji (związek semantyczny), np. dowiedziawszy się bez trudu, pisze przy stole, przyjechał z daleka

czysto składniowe wymaganie typu zdania, np. dowiedzieć się, że {kto, gdzie), ale nie:

* dowiedzieć się dopóki, aż itp.

Jak widać, akomodacja może być rozumiana bardzo szeroko (także lako wymaganie leksemu i klas zdań) lub węziej: w węższym sensie akomodacja dotyczy uzależnień morfologicznych, one bowiem odgrywają najważniejszą rolę przy budowie zdania. Akomodacji morfologicznej służą przede wszystkim kategorie fleksyjne leksemów, których wartość wybielana jest przez nadrzędne człony składniowe; np. kategoria rodzaju, liczby i przypadka w przymiotniku służy sygnalizowaniu podrzędności wobec rzeczownika w tzw. związku zgody.

Związek zgody to bowiem takie wymaganie ze strony nadrzędnika, przy którym podrzędnik przybiera wartości kategorii fleksyjnych równe wartościom kategorii fleksyjnych nadrzędnika, np. w połączeniu od swojej siostry forma swojej to dopełniacz liczby pojedynczej rodzaj u żeńskiego zależny od formy siostry. Dla ścisłości należy dodać, że wartość rodzaju zależy od kategorii selektywnej rzeczownika. Zależności te można pokazać poniższym wykresem:

Gen.

■ m rm

od swojej siostry

i_i

Gen.; l.p.; r.ż.

Natomiast przy związku rządu podrzędnik przybiera określoną wartość kategorii fleksyjnej, wymaganą przez nadrzędnik (równą wartości kategorii selektywnej nadrzędnika), np. w połączeniu Widzę psa występuje wymaganie biernika przez leksem czasownikowy widzieć:

Acc. i l

Widzę psa

Kończąc ogólną charakterystykę akomodacji, trzeba jeszcze wspomnieć o zasięgu oddziaływania tego zjawiska: najczęściej ogranicza się ono do grupy (jak w omawianych wyżej przykładach), ale może rozciągać się dalej na inne grupy, np. w zdaniu Maria wygląda na zmęczoną człon na zmęczoną zależy bezpośrednio od czasownika, natomiast rodzaj i liczba przymiotnika determinowane są przez rzeczownik w mianowniku, co widać na rysunku:

Acc.

Maria wygląda na zmęczoną

I_4

r.ż.; l.p.