12 Kształcenie językowe

D. Czelakow ska. Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Kraków 2009

ISBN: 978-83-7587-135-7. © by Oficyna Wydawnicza ..Impuls" 2009

'*• i kszlatcenic języka dzieci u itróJni wczesnoszłolnym kil ku zdaniowej wypowiedzi (3-4 zdania) na podany przez nauczyciela lub uczniów temat.

Najprostszymi formami wypowiedzi, zawierającymi kilka zdań na określony temat, są tzw. swobodne wypowiedzi dzieci. Ich ważną cechą jest poruszanie jednego zagadnienia, natomiast brakuje im Irójczłonowej budowy, akcji oraz uwarunkowań przyczynowo-skutkowych. Tego typu wypowiedź powstaje na bazie samorzutnych wypowiedzi, które uczeń buduje już w przedszkolu, kiedy poruszony jakimś wydarzeniem czy sytuacją, opowiada

0 nich swoim kolegom i nauczycielowi. Mowa wiązana dzieci na konkretny temat stanowi świetne przygotowanie do kształcenia ściśle określonych form z chronologicznym uporządkowaniem treści, np.: opowiadania, sprawozdania, notatki kronikarskiej. Wypowiedzi te kształcą równocześnie sprawność myślową i językową, umożliwiają werbalizację wrażeń i spostrzeżeń oraz zindywidualizowany sposób wyrażania się. Są one wskazane, a nawet niezbędne w procesie kształcenia sprawności językowej dziecka. Należy dodać, że jednym z warunków sprawnego posługiwania się mową podczas tworzenia każdej wypowiedzi jest odpowiedni zasób leksykalny. Bogaty słownik

1 umiejętne operowanie nim w czasie konstruowania zdań i całej wypowiedzi stanowi wskaźnik ogólnej sprawności oraz kompetencji językowej.

5.5.1. Opowiadanie

Opowiadanie jako forma literacka jest przedstawieniem akcji, czyli zespołu czynności i zdarzeń występujących w stosunkach przyczynowo-skutkowych i następstwie czasowym. Ukazuje ono obraz dynamiczny, czyli działanie, przebieg wydarzeń i zjawisk z zachowaniem ich kolejności, chronologii oraz występujących stosunków przcstrzenno-czasowych. Znaczącymi właściwościami opowiadania są: ruch, barwność i obrazowość, a cechą charakterystyczną duża liczba wyrazów nazywających czynności, najczęściej w czasie przeszłym, które dynamizują akcję. Czasowniki w czasie teraźniejszym i inne środki stylistyczno-ięzykowc umożliwiają szybsze tempo zdarzeń, a także ich przedstawienie wraz z okolicznościami w sposób bardziej interesujący, plastyczny i ekspresyjny. Przysłówki i czasowniki stanowe (bałem się, drżałem) umożliwiają wyrażenie własnych przeżyć, myśli i ocen, uwydatniają nastrój i napięcie akcji, charakteryzują zachowanie bohaterów, określają miejsce i czas wydarzeń oraz sposób odbywania się czynności.

Programy nauczania przewidują wprowadzenie opowiadań jako ćwiczeń w mówieniu już od pierwszej klasy, natomiast w drugiej i trzeciej klasie stają się również ćwiczeniem w pisaniu. Ich tematem powinny być najczęściej wydarzenia zżycia codziennego uczniów lub bliskich osób, przygody i zabawy, historyjki obrazkowe, przeczytane utwory literackie, filmy i audycje. Już w drugiej klasie opowiadanie powinno wystąpić jako zhioro wa praca redakcyjna oraz indywidualne ćwiczenia w mówieniu i pisaniu.

5.5. Wodsfawowe rodzaje w\T>owiedzi ustn.w.h i piscmn.vrh

W trzeciej klasie forma ta powinna być już stosowana przez uczniów nie tylko podczas pracy zbiorowej, ale także indywidualnej, nawet z wykorzystaniem dialogu. Opowiadanie jako forma wypowiedzi w mówieniu i pisaniu jest jedną z łatwiejszych, jednak wyniki lego ćwiczenia uzależnione są od systematycznego przestrzegania zasady stopniowania trudności i umiejętnego podnoszenia wymagań w toku pracy.

W starszych klasach opowiadanie w dalszym ciągu jest doskonalone i stopniowo obejmuje również ciąg zdarzeń o kompozycji przestawnej, bez uwzględniania chronologii i z zastosowaniem dialogów, a nawet może być urozmaicone opisem. Ponieważ zasadniczy schemat wypowiedzi w formie opowiadania stanowią wydarzenia, wcześniejsze przygotowanie obejmuje wiele różnorodnych ćwiczeń, polegających na:

- ustalaniu kolejności wspólnie przeżytych zdarzeń i treści tekstów literackich oraz ilustrowaniu ich rysunkami,

- wydzielaniu najbardziej interesujących i charakterystycznych zdarzeń,

- komponowaniu fabuły na podstawie czytanck i obrazków, jak również nadawanie im tytułów.

W drugiej klasie programy przewidują wspólne redagowanie i zapisywanie krótkich opowiadań o wyraźnym przebiegu akcji na podstawie tekstów literackich o prostej budowie. Natomiast w klasie trzeciej planuje się opowiadanie przez uczniów przebiegu wydarzeń utworu literackiego, filmu, widowiska teatralnego i filmowego oraz wspólne i samodzielne redagowanie lej wypowiedzi jako ćwiczenie w mówieniu. Układane i zapisywane początkowo wspólnie teksty w klasie pierwszej - najczęściej na femaly codziennego życia w szkole i środowisku - nie stanowią jeszcze opowiadania sensu stricte, lecz raczej swobodna wypowiedź, skoncentrowaną wokół określonego tematu.

Opowiadanie jako samodzielna pisemna wypowiedź ucznia jest wskaźnikiem świadomego posługiwania się zespołem odpowiednich środków języ kowych, sprawdzianem efektów nauczania, ani nawet rezultatem właściwego kształcenia polonistycznego w szkole. Szczególnie pomocne w ożywianiu i ubarwianiu akcji okazują, się przyswojone już w pewnym zakresie leksykalne środki stylistyczne typu: powtórzenia wyrazowe, podkreślające daną czynność i jej trwanie (szedł, szedł, aż tu nagle... bęc), czasowniki i przysłówki, określające czas i miejsce zdarzeń, sposób odbywania się czynności czy też właściwości przedmiotów oraz istot żywych, np.: szedł cicho, szybko, prawic bezszelestnie; zrozumiał w mig, skradał się powoli. Równic pomocne okazują się czasowniki i przymiotniki określające dokładniej zewnętrzne i wewnętrzne cechy bohaterów, rzeczy i zjawisk, np.: chwycił delikatnie, powoli, powiedział cicho, dobitnie, krzyknął radośnie, wesoło, usiadł ciężko, z trudem; jadł łapczywie. Bardzo ważną funkcję pełnią proste epitety, porównania i przenośnie ubarwiające opracowywane zdarzenie. Nauczyciel powinien zwrócić uwagę na icłi rozumienie i poprawny zapis. Przykłady wyrażeń i zwrotów o charakterze metaforycznym: tajemnicza osoba, szlachetny