CCF20101124002

wania strony dźwiękowej wypowiedzi, ale z osobna nie różni się od takich zbieżności, które w zwykłym mówieniu byłyby raczej niepożądane. Bo dzika mam duszę. Więc sztylet mieć muszę - gdyby to nie pojawiło się w kontekście Dumy o Wacławie Rzewuskim Słowackiego, przywodziłoby na myśl folklor miejski z jego balladami.

Problematyczność koncepcji lingwistycznej

Przesadnie i nieudolnie poetyckie ballad}' nie satysfakcjonują smaku wytrawnych znawców poezji, niemniej jednak ich język czyjemu! gustowi odpowiada i w kimś doznania estetyczne wywołuje, a to uprzytamnia, jakie komplikacje niesie z sobą operowanie sądami wartościującymi. Artyzm stylu w jednych kręgach uznawany - w innych może być kwestionowany. Oceny mogą zarówno wynosić, jak pogrążać tę samą wypowiedź. Kryterium jakości i wynikającej z niej zdolności wywoływania doznań jest więc skazane na względność czasową i środowiskową. I tak też funkcjonuje.

Kryterium odmienności ukształtowania w stosunku do wypowiedzi potocznych także budzi obiekcje. Prozaiczność lub potoczność pozornie łatwo dają się przeciwstawić poetyckości lub artystyczności, ale nie wiadomo wtedy, co począć z artystyczną prozą i poetyckim wykorzystywaniem potocz-ności tak w owej potoczności uwyraźnionej, że już przestającej być sobą.

Większość językoznawców, których stanowiska reprezentuje i przedstawia Jerzy Kuryłowicz, opowiadała się za systemowością języka poetyckiego, jego skonwencjonalizowaniem. Odróżnia się langue poetu/ue i parole poeti-que, stwierdzając, że sukces artystyczny może formy mówienia poetyckiego przenosić do poetyckiego języka. „Jednym z dwóch mierników języka poetyckiego jest współczesny język potoczny. [...] Drugi sprawdzian (wewnętrzny) języka poetyckiego leży wyłącznie w samym poecie” (Kuryłowicz, 1947, s. 7). Tu miałyby się kończyć zainteresowania językoznawcy, gdyż „osobisty styl” usytuowano poza ich obrębem. „Z punktu widzenia językoznawczego w języku utworów sztuki literackiej odróżnić można dwie warstwy: 1) taką, która jest umotywowana przez współczesny danemu utworowi system języka potocznego (prozaicznego); 2) taką, która nie znajduje motywacji w języku potocznym” (Kuryłowicz, 1947).

O występowaniu zjawisk specyficznie poetyckich można mówić w związku z tą drugą warstwą. Ujmowanie języka poetyckiego jako pojęcia lingwistycznego, a z tego punktu widzenia interesuje się nim Kuryłowicz, każe zwracać uwagę na „takie formy językowe, które są przez autora używane jako poetyckie, w przeciwieństwie do form prozaicznych" wcześniej identyfikowanych z właściwymi językowi potocznemu. „Chodzi tu o formy, które przejęte są przez autora z wzorów literackich jemu znanych, su-ponują więc tradycję literacką i istnienie, obok języka potocznego, języka literackiego i poetyckiego. Ponieważ w momencie powstawania, rozpoczęcia literatury w jakimś języku tradycji i wzorów nie ma, nie możemy jeszcze mówić o języku poetyckim, lecz tylko o języku indywidualnym twórcy" (Kuryłowicz, 1947, s. 8).

Perspektywa lingwistyczna - a także konsekwentne skupienie uwagi nie na „mówieniu", lecz właśnie na „języku" - eksponuje społeczny charakter jeżyka poetyckiego i sprawia, że opozycje „potoczny” - „poetycki” oraz „społeczny” - „indywidualny” nie pokrywają się, ale krzyżują. Tymczasem z punktu widzenia sztuki słowa (artyzmu) większą wagę ma czynnik indy-widualno-innowacyjny. Samo doskonałe naśladownictwo doskonałych wzorów tylko niekiedy może uchodzić za doskonałość artystyczną. Twórca posługujący się tworzywem językowym to oczywiście sprawny i skuteczny dysponent reguł i sposobów użyć składających się na tradycję, ale przede wszystkim pomnożyciel znanych dotąd możliwości, i to nic tylko w zakresie użyć mogących uchodzić za opozycję wobec potoczności na zasadzie jakichś szczególnych cech swoistych. Nierównoprawność członów opozycji „potoczny" - „poetycki” można także postrzegać inaczej. Pierwszy istotnie warunkuje drugi, ale tylko tak długo, jak długo poetyckość odbiera się jako „pewne charakterystyczne plus, pewne charakterystyczne cechy względem języka potocznego" (Kuryłowicz, 1947, s. 9). Wtedy także opis języka poetyckiego jest opisem cech różniących go od języka potocznego, ale nie opisem całokształtu języka utworów czy utworu, i definiuje się go „jako speries dyferencjalnie względem języka potocznego” (Kuryłowicz, 1947).

Można wszakże tę nierówność odwrócić. Potoczne (a także potocznie poetyckie) jest wszystko to, co w zakresie uzusu stało się przewidywalne, weszło do rozmaicie dzielonych zasobów językowych obsługujących w danym czasie potrzeby zbiorowości - także specyficzne kulturowe potrzeby związane z uprawianiem i odbiorem sztuki literackiej. Natomiast poetyckie jest to, co twórcze i nieprzewidywalne, sfera użyć społecznego systemu komunikacyjnego będąca ekspresją indywidualności. Nowatorstwo językowe nie wynika tu z potrzeb pragmatycznych, ale ma funkcje właściwe sztuce. Nawet bez tego specyficznego naddatku, jakim jest zdolność wywoływania wrażeń artystycznych, takie nowatorstwo służy przeobrażeniom języka, jego roz-

Formy szczególnie autoteliczne i w tym sensie manifestacyjnie poetyckie zwykle dość wyraźnie różnią się od form języka potocznego. Niekiedy jednak w utworze artystycznym mamy do czynienia z naśladownictwem cech zewnętrznych języka potocznego właściwego wypowiedziom wyłącznie pragmatycznym - wtedy na plan pierwszy wysuwa się jakość, doskonałość, celowość artystyczna użytych form, a nie ich proweniencja.