komwerb022

170 Jerzy Bartmiński

Polifonia wielopodmiotowa

Polifoniczność typu powieściowego jest przejawem ujawniania się wielu podmiotów, które narrator dopuszcza do glosa w sposób jawny lub zakamuflowany. W Utworach poetyckich Czesława Miłosza znajdujemy taki oto fragment:

(6) Pry hostincu wiclikom kowienskom. Gdzie za chmurą foki szczekają I przez bramę spadzistych skal z oceanu płyną okręt)-.

W tym doczesnym żywocie pielgrzymowania naszego

Nie z namowy ludziey ani też s przymuszenia albo s poduszczcnia ich,

Wiedajuczy o tom, iż nicczoho pewniejszoho na swietic nad smiert,

Szafuję na czasy potomne i na ludzkie potrzeby oddaję

Ymienic moje, z wszytką puszczą do tej majętności należącą,

Z lesy, hai, oziery, z pogrzebaną wstążką dam wdzięcznych,

/ z tabakierą ich szczerozłotą,

Z sobą dawnym wędrownym od micstcczka do miesteczka,

Zc wszytkim co ręką swoją podpisał jesmi.

(Czesław Miłosz, Utwory poetyckie - Poems, Ann Arbor 1976).

Stanisław Barańczak analizując język poety, pełen wielopiętrowych aluzji, cytatów'stylu, gatunku, struktur, autocytatów itp., stwierdza, że ta „polifonia głosów, tradycji, stylów'językowych doczekała się kulminacji w poemacie Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, gdzie obok fragmentów' jednorodnie lirycznych znajdujemy m.in. odautorski komentarz prozą, elementy dialogu, cytaty z opowiastki dla młodzieży, wypisy z encyklopedii, bibliografii i starych dokumentów, urywki łacińskie, białoruskie, litewskie, przytoczony w całości wiersz Teodora Bujnickicgo, cytaty z Blakc’a w przekładzie Miłosza, pastisz poezji staropolskiej itd., itd. Ideał maksymalnej wielości świadectw o rzeczywistości osiąga tu swoją pełnię” (Barańczak 2007).

Komentator zauważa jednak trafnie, że technika mnożenia świadectw o rzeczywistości „nic musi współdziałać z polifonią na szczeblu mówiącego podmiotu”. Wprowadzane do tekstu quasi-cytaty wyznaczają trop do różnych nadawców, dających się bardziej czy mniej dokładnie zidentyfikować, podczas gdy sam narrator ustawia siebie w roli reżysera gło-sów pochodzących od wyraźnie różnych nadawców, płynących ze świata ■przedstawianego.

Polifonia oznak) rozpadu osobowości puszczenie o rozbiciu jedności podmiotu, o rozdwojeniu jego osob ci. Tak jest w przypadku klinicznie opisywanej schizofrenii (Kępi Z literackich eksperymentów rozdwajania osobowości i testowania liwości jej ponownego scalania i odbudowywania przywołajmy w tym scu fabularne rozwinięcie tematu w powieści Wilk stepowy Her Hessego:

(7) - Czy pan jest Pablo? - zapylałem.

-Nikim nie jestem - wyjaśnił uprzejmie. - Nie nosimy tu żadnych nie jesteśmy osobami. Jestem szachistą. Czy życzy pan sobie lekcji dowania osobowości?

-Tak, proszę.

-W takim razie zechce mi pan łaskawie postawić do dyspozycji kilk nów swoich postaci.

-Moich postaci...?

- Figur, na jakie rozszczepiła się pańska osobowość, jak to pan s< dział. Bez figur nic mogę przecież grać.

Podsunął mi lustro i znów zobaczyłem w nim jedność mojej osoby, czepiającą się na wicie jaźni, zdawało się, że ich liczba jeszcze wzros teraz postacie te były bardzo małe, mniej więcej takie, jak zwykle szachowe, a szachista spokojnymi, pewnymi ruchami wybrał spośró kilka tuzinów i postawił je na ziemi, koło szachownicy. Mówił pn monotonnie jak człowiek, który często powtarza wygłaszane przen nic albo lekcję:

- Błędne i nieszczęśliwe w skutkach mniemanie, jakoby człowiek by łą jednością, jest panu znane. Wiadomo panu również, żc człowiek: się z mnóstwa dusz, z bardzo wielu jaźni. Rozszczepianie pozornej; ści osoby na wiele postaci uchodzi za obłęd, nauka wynalazła na to ślenie „schizofrenia”. Nauka ma rację o tyle, że oczywiście żadnej w nic da się ujarzmić, nic kierując nią, bez pewnego rodzaju porządku i powania. Nie ma natomiast racji w tym, że sądzi, iż możliwy jest je< zowy, obow-iązujący, dożywotni porządek licznych jaźni pochodnyc Pokazujemy temu, kto przeżył rozszczepienie swojej jaźni, żc mc w każdej chwili na nowo zestawić wszystkie cząstki w dowolnym por i w ten sposób osiągnąć nieskończoną różnorodność kształtu życia.

(Hermann Hessc, Wilk stepowy, przekład Gabriela Myci

Warszawa 2005, s. 141*

Interesujący komentarz do powieści wyszedł spod pióra teolog