Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego(8

jawiają się częściej indywidualne innowacje, jak też wpływy obce. Źródłem ich może być pierwotne podłoże językowe (substrat), wpływy ościenne (adstrat) albo wpływ języka narzuconego (superstrat). Słabą stroną metody arealnej jest brak perspektywy czasowej, tak ważnej w indoeuropeistyce, oraz niedostateczna znajomość języków substratowych, na które nawarstwiły się języki indoeuropejskie.

Istnieją różne koncepcje prajęzyka indoeuropejskiego. Niektórzy uczeni wolą mówić

0 zbieżnościach pomiędzy poszczególnymi językami czy o cechach charakterystycznych rodziny indoeuropejskiej. Inni uważają że była to grupa zbliżonych do siebie dialektów, a nawet, że prajęzyk ten w ogóle nie istniał. Nie ulega jednak wątpliwości, że niezależnie od tego, czy był to jednolity język, czy grupa bliskich sobie dialektów, obsługiwał on pewną rzeczywiście istniejącą społeczność. Wskazują na to nie tylko zbieżności pomiędzy językami indoeuropejskimi, które w podstawowej swej masie nie mogą być wynikiem równoległego rozwoju, ani dziełem przypadku, ani wtórnych kontaktów, oraz nie budzący wątpliwości fakt istnienie innych prajęzyków (np. łaciny dla języków romańskich), ale także podobieństwa w zakresie kultury materialnej i duchowej między ludami używającymi języków indoeuropejskich.

Rekonstrukcja tego języka, niezależnie od wartości ogólnojęzykoznawczej, pozwala ukazać wyjściowy punkt rozwoju poszczególnych języków indoeuropejskich.

Wydaje się prawdopodobne, że dialektami praindoeuropejskimi mówiono w ciągu III tysiąclecia p.n.e. na obszarach Europy środkowej i wschodniej między Renem a Dnieprem. Zdobywcze plemiona indoeuropejskie o kulturze pasterskiej i ustroju patriarchal-nym szybko powiększały swój obszar, wskutek czego ich wzajemny kontakt uległ rozluźnieniu. Pierwszym objawem tego procesu było powolne zrywanie łączności między dialektami centralnymi, rozbudowującymi indoeuropejski system językowy, a dialektami peryferycznymi, do których wskutek tego innowacje te już nie dochodziły.

Najwcześniej oderwały się narzecza peryferii wschodniej i południowej, którymi mówili przodkowie Tocharów i Hetytów. One też zachowały najbardziej starodawną formę systemu głosowego i odmiany prajęzyka. W jakiś czas po oderwaniu się Tocharów

1 Hetytów nastąpiło zerwanie łączności między narzeczami italo-celtyckimi peryferii zachodniej a pozostałymi dialektami indoeuropejskimi. W następnej kolejności nastąpiło zerwanie kontaktu między narzeczami pragermańskimi peryferii północnej i dialektami pragreckimi peryferii południowej a pozostałymi bardziej centralnymi dialektami, co odbiło się na zasięgu dwu doniosłych zmian głosowych. W wyniku tych zmian powstały dwie grupy języków indoeuropejskich: grupa kentumowa (języki tocharskie, hetyckie, italskie, celtyckie, greka, germańskie) i grupa satemowa (języki indyjskie, irańskie, ormiańskie, albańskie, słowiańskie i bałtyckie). Grupa satemowa była grupą centralną pośród języków indoeuropejskich, języki kentumowe były językami peryferyjnymi.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Języki kentumowe (centumowe) [od łac. centum ‘sto’ wymawianego w starożytności kentum] - grupa języków indoeuropejskich, w których nastąpiła dyspalatalizacja (zmiana samogłoski przedniej w tylną) pierwotnych palatalnych spółgłosek tylnojęzykowych k' g' g'h w k g gh. Przeciwstawia się je tzw. językom satemowym (awestyjskie satem ‘sto’), w których pierwotne spółgłoski tylnojęzykowe uległy spirantyzacji (tj. przeszły w spółgłoski szczelinowe typu i f s).

Dopiero po przeprowadzeniu tych dwu innowacji dialekty centralne rozpadły się na cztery odrębne grupy, a mianowicie na grupę indoirańską na wschodzie (podzielona

później na grupę indyjską i irańską), grupę tracko-ormiańską na południu (reprezentowaną dziś przez język ormiański), grupę dako-myzyjską na zachodzie (kontynuowaną dziś przez język albański) oraz grupę bałto-słowiańską na północy (podzieloną później na grupę bałtycką i słowiańską). W rezultacie ok. roku 2000 p.n.e. wytworzyło się ugrupowanie języków indoeuropejskich, którego ogólne ujęcie pokazuje poniższy schemat (Milewski 1976: 177).

peryferia północna

peryferia

zachodnia

peryferia

wschodnia

peryferia południowa

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Najwcześniej się oderwały i najbardziej oddaliły od centrum rodziny grupy tocharska i hełycka, oznaczone na schemacie cyfrą IV, następne miejsce zajmują dialekty ita-io-ceityckie (III), jeszcze bliższe centrum są greka i dialekty germańskie (II), samo jądro wreszcie stanowią najpóźniej wyodrębnione grupy: indoirańska, tracko-ormiańska, albańska i bałto-slowiańska. W ten sposób przedstawiał się proces podziału rodziny indoeuropejskiej na poszczególne grupy dialektyczne. Dalsze różnicowanie tych grup pozostawało w związku z olbrzymią ich prężnością wskutek której mieszały się one z dialektami narodów podbitych, co znów pociągało za sobą głębokie i różnorodne zmiany w budowie języka zdobywców. Ekspansja indoeuropejska szła w czterech kierunkach: ku wschodowi, południowi, zachodowi i północy (co zostanie omówione kolejno).

Pierwszą falę indoeuropejską posuwająca się ku wschodowi stanowili Tocharowie, którzy zajęli Turkiestan Wschodni [Turkiestan Wschodni - nazwa używana w XIX i na początku XX wieku na określenie części obszaru zachodnich Chin, obejmującej obecny region autonomiczny Xinjiang]. W VII wieku n.e. istniały dwa języki tochar-skie, znane nam z przekładów buddyjskich, a mianowicie język tocharski A (na granicy Pustyni Gobi w Turfanie) i język tocharski B (bardziej na zachód w oazie Kucza). Oba te języki giną w VIII wieku, wyparte z użycia przez turecki dialekt Ujgurów.

19 - Cz. Lachur, Zarys językoznawstwa...

289