Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego6

nie światowej. W latach pięćdziesiątych XX wieku efekty tych badań zostały zinterpretowane fonologicznie.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Dzięki badaniom fonetyki akustycznej możliwe jest konstruowanie syntezatorów i analizatorów mowy. Syntezatory to urządzenia (np. odpowiednio oprogramowane komputery), które na podstawie tekstu pisanego, np. wpisywanego za pomocą klawiatury, tworzą tekst mówiony. Są one bardzo przydatne, m.in. niewidomym. Analizatory natomiast to urządzenia, które rozpoznają tekst mówiony i umieją przetworzyć go np. na tekst pisany. To dzięki nim możliwe jest dyktowanie tekstu komputerowi. Analizatory muszą z reguły „nauczyć się” współpracować z konkretną osobą, ze względu na to, że każdy z nas ma nieco inne nawyki wymowy i inny ton głosu.

Ze względu na badany materiał dźwiękowy (oraz częściowo metody i techniki badawcze) w fonetyce wyróżnia się ponadto następujące jej działy: fonetykę opisową, fonetykę historyczną, fonetykę eksperymentalną.

Fonetyka opisowa zajmuje się badaniem i opisem dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym, tj. właściwości dźwięków danego języka w stanie aktualnym, w jakiejś jednej epoce, np. w języku współczesnym. Jest zatem nauką statyczną, ponieważ opisując głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym nie bada procesów, które do tego stadium doprowadziły.

Tradycyjna fonetyka opisowa (do końca XIX wieku) badała głoski języków w oparciu o bezpośrednią obserwację zmysłową ruchów artykulacyjnych naszego aparatu mowy. Na przełomie jednak XIX i XX wieku powstała fonetyka eksperymentalna rozporządzająca coraz to bardziej dokładnymi instrumentami badawczymi, dzięki czemu analiza głosek, stając się coraz dokładniejsza, wydobywała ich cechy fonetyczne (artykulacyjno-akustyczne), niedostępne bezpośredniej obserwacji zmysłowej.^T

Fonetyka historyczna z kolei (terminu tego używa się w opozycji do terminu‘„fonetyka opisowa”) jest nauką diachroniczną, która bada właśnie owe procesy: zestawia ze sobą różne stadia rozwojowe i na tej podstawie formułuje wnioski na temat kształtowania się współczesnej postaci fonicznej języka. Badając procesy historyczne zachodzące w historii danego języka (np. w polszczyźnie palatalizacje, tzw. przegłos polski, wokali-zacja i zanik jerów, wzdłużenie zastępcze itd.) fonetyka historyczna daje obraz zmian fonetycznych, jakie zaszły w tym języku (czy w językach pokrewnych) na przestrzeni jego dziejów. Językoznawca zajmujący się fonetyką historyczną nie może analizować dźwięków bezpośrednio. W jego dyspozycji znajdują się zaledwie fakty z językowych zabytków piśmiennictwa i pewne inne dowody pośrednie. Dlatego tez fonetyka historyczna stanowi najmniej „udźwiękowiony” dział fonetyki.

Porównywaniem systemów dźwiękowych dwóch łub większej liczby języków bądź w aspekcie synchronicznym, bądź w aspekcie diachronicznym zajmuje się fonetyka kontrastywna (fonetyka porównawcza).

Fonetyka eksperymentalna wykorzystuje wiele urządzeń technicznych (zob. podrozdział 2.4.2.), które pozwalają opisać jednostki foniczne dzięki wynikom przeprowadzonych pomiarów, charakteryzujących się ścisłością właściwą naukom przyrodniczym. Wyniki uzyskane przez fonetyków eksperymentalnych stosowane są, jak powiedzieliśmy wyżej, w fonetyce opisowej i często prowadzą do bardzo ciekawych i jednoznacznych wniosków, których nie daje ani obserwacja za pomocą zmysłów (słuch, wzrok, dotyk), ani tradycyjne badania narządów mowy.

W ostatnich czasach z fonetyki eksperymentalnej wyodrębniła się akustyka, która za pomocą precyzyjnych metod i aparatów fizycznych (np. spektrograf elektronowy) bada strukturę akustyczną głosek języków ludzkich, nie wchodząc w procesy fizjologiczno--artykulacyjne. Jak wynika z analizy, struktura ta sprowadza się do fal powietrza o różnej częstotliwości, amplitudzie i charakterze drgań, co w ostatecznym rezultacie można przedstawić w postaci wzorów matematycznych. Akustyka ma praktyczne znaczenie dla konstrukcji automatów transkrybujących (o transkrypcji patrz niżej) rejestrowane dźwięki oraz robotów kierowanych zleceniami werbalnymi (słownymi). Odgrywa też ważną rolę w badaniu procesów przyswajania mowy.

2.4.4. Podstawowe pojęcia fonetyki

Mowa składa się z szeregu dźwięków nazywanych głoskami. Głoska to najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, który nie ma własnego znaczenia. Głoskę można wydzielić w wyrazie dzięki stałemu zespołowi cech artykulacyjno-akustycznych. Ten stały zespół cech odróżnia jednoznacznie daną głoskę od innych głosek. Zespół ten nie jest oczywiście możliwy do wydzielenia przez przeciętnego użytkownika języka, który słyszy głoskę jako względną całość. Jednak badacz wie, że jedną głoskę od drugiej można odróżnić i oddzielić właśnie dzięki zespołowi cech artykulacyjno-akustycznych.

Z głosek zbudowane są wyrazy. Głoski występują po sobie, wzajemnie na siebie oddziałując. Wpływ na głoskę ma też występująca po niej lub przed nią pauza. W wyrazie można wydzielić następujące części składowe (fazy), składające się z jednej lub kilku głosek: nagłos (początek wyrazu), śródgłos (środek wyrazu) i wygłos (koniec wyrazu). Krótka uwaga należy się osobno pojęciom nagłos i wygłos absolutny. Mają one miejsce: po pauzie (nagłos) lub przed pauzą (wygłos), czyli wtedy, gdy narządy mowy przechodzą od położenia obojętnego (właściwego oddychaniu) do aktywnej pozycji mówienia bądź do położenia obojętnego wracają (a jak zostało wspomniane, sąsiedztwo pauzy, podobnie jak sąsiedztwo innej głoski, ma wpływ na artykulację).

Osobnym problemem jest kwestia sylaby. Sylaba to część wyrazu, zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę (warunek konieczny i wystarczający). Podział na sylaby jest dość umowny, ponieważ w potoku mowy nie wpływa on na sposób mówienia. Z drugiej jednak strony sylaba narzuca się mówiącemu jako pewna, łatwa do wydzielenia względna całość. Podstawową cechą strukturalną sylaby jest kontrast między jej składnikami: obligatoryjnym ośrodkiem (szczytem) i fakultatywnymi marginaliami. Ośrodkiem sylaby jest najczęściej samogłoska, może nim być jednak spółgłoska tzw. płynna, półotwarta (np. w języku czeskim, słowackim, serbskim; por. słowackie dlh ‘dług’; czeskie vlk ‘wilk’, krk ‘kark’, brva ‘brew’, hrdlo ‘gardło’, hrst ‘garść’, vrba ‘wierzba’, Brno (nazwa miasta); serbskie brz ‘szybki’, krś ‘skała’, brk ‘wąs’, krv ‘krew’, prst ‘palec’, srp ‘Serb’, rt ‘przylądek’, Krk ‘nazwa własna Krk’). Z drugiej strony można znaleźć przykłady, kiedy sylaba zawiera dwie samogłoski (np. niem. Maus ‘mysz’, gdzie u jest jednak niezgłoskotwórcze: [maiis]).

W pewnych językach z kolei (np. w języku niemieckim czy japońskim) ośrodkiem sylaby może być spółgłoska półotwarta nosowa (np. niem. sieben ‘siedem’ /zi:-bn/),