MBJ F � Saussure [ tekst na 1 zajecia]14

to wyrazy ulegają oczy wiście zmianom w swej materii dźwiękowej; nie powinno nas to jednak wprowadzać w błąd co do prawdziwej natury fonemu.

Na czym opieramy się, twierdząc, że same wyrazy nie wchodzą bezpośrednio w grę przy przekształceniach fonetycznych? Na owym bardzo prostym stwierdzeniu, że zmiany tego rodzaju są im w gruncie rzeczy obce i nie mogą dosięgnąć icli istoty. O jedności wyrazu stanowi nie tylko ogół jego fonemów; polega ona na innych cechach niż ich jakość materialna. Przypuśćmy, że jedna struna w fortepianie jest rozstrojona; ilekroć jej dotkniemy grając jakąś melodię, wydobędziemy fałszywą nutę; ale gdzie? Czy może w melodii? Z pewnością nie; melodia nie została naruszona; jedynie fortepian jest uszkodzony. Podobnie rzecz się ma z fonetyką. Nasz system fonemów jest instrumentem, na którym gramy, aby wymówić wyrazy języka; jeśli jeden z tych elementów ulegnie zmianie, skutki mogą być różnorodne; sam fakt nie obchodzi jednak wyrazów stanowiących — o ile można się tak wyrazić — melodie naszego repertuaru.

Tak więc fakty diaehroniczne są jednostkowe; przesunięcie systemu dokonywa się pod działaniem zdarzeń, które nie tylko są mu obce (zob. s. 109), lecz które także same między sobą są odosobnione i me tworzą żadnego systemu.

Streśćmy: jakiekolwiek by były fakty synchroniczne, przejawiają one pewną regularność, ale nie mają charakteru imperatywnego; natomiast fakty dia-clironiczne narzucają się językowi, lecz nie mają w sobie nic powszechnego.

Słowem — i do tego zamierzaliśmy dojść — ani jedne, ani drugie nie są rządzone prawami w sensie zdefiniowanym powyżej; jeżeli więc mimo wszystko chcemy mówić o prawach językowych, termin ten przybierze znaczenie całkowicie różne zależnie od tego, czy będziemy go stosować do zagadnień jednego czy drugiego porządku.

§ 7. CZY ISTNIEJE PUNKT WIDZENIA PANCIIIIONICZNY?

Dotychczas przyjmowaliśmy termin „prawo” w sensie prawniczym. Ale czy są w języku prawa w takim znaczeniu, w jakim pojmują je nauki fizyczne i przyrodnicze, to znaczy związki, które sprawdzają się zawsze i wszędzie? Słowem, czy język nie może być również badany z punktu widzenia panchronicznego?

Niewątpliwie tak. Na przykład, ponieważ zachodzą i będą zawsze zachodzić zmiany fonetyczne, można rozważać to zjawisko ogólnie jako jeden ze stałych aspektów języka; jest to więc jedno z jego praw. W językoznawstwie podobme jak przy grze w szachy (zob. s. 112 in.) są reguły, które przetrwają wszystkie wydarzenia. Lecz są to zasady powszechne, istniejące niezależnie od faktów konkretnych; z chwilą gdy zaczynamy mówić o faktach jednostkowych i namacalnych, nic ma punktu widzenia panchronicznego. Tak więc każda zmiana fonetyczna, niezależnie od swego zasięgu, jest ograniczona do pewnego określonego czasu i pewnego określonego terytorium; żadna nie zachodzi we wszystkich okresach i na wszystkich miejscach; istnieje ona jedynie dia-

chronicznie. Po tym właśnie kryterium można poznać, co należy do języka, a co do mego nie należy. Konkretny fakt, dający się wytłumaczyć panclironicznie, nie wchodzi w zakres języka. Weźmy wyraz chme; z punktu widzenia diachronicznego stoi on w opozycji do łacińskiego causa -', od którego pochodzi; z punktu widzenia synchronicznego — ze wszystkimi składnikami, które dają się z nim skojarzyć we współczesnej francuszczyźnie. Tylko dźwięki wyrazu same w sobie (śoz) mogą być przedmiotem obserwacji panclironicznej; nie mają one jednak wartości językowej; a nawet z punktu widzenia panchronicznego ioz wzięte w ciągu, jak na przykład iin ioz admirabh 'une cliose adinirable’-’’, nie jest bynajmniej jednostką, lecz bezkształtną, masą, niczym nie rozgraniczoną; istotnie, dlaczego właśnie ioz, a nie oza czy iiio'} Nie jest to w ogóle wartość, ponieważ nie ma sensu. Punkt widzenia panchroniczny nie dosięga nigdy pojedynczych faktów języka.

§ 8. SKUTKI POMIESZANIA PORZĄDKU SYNCHRONICZNEGO Z D1AC1IR0N1CZNYM

Mogą tu zaistnieć dwa przypadki:

I. Prawda synchroniczna wydaje się zaprzeczeniem prawdy diaehronieznej i patrząc na rzeczy powierzchownie, wyobrażamy sobie, że musimy wybrać między mini; w rzeczywistości nie jest to wcale konieczne; jedna z tych prawd nie. wyklucza bynajmniej drugiej. Jeżeli drpit oznaczało wre francuskim 'pogarda’, nie przeszkadza to, że obecnie wyraz ten ma całkiem inne znaczenie etymologia i wartość synchroniczna są dwiema zgoła różnymi rzeczami. Dalej, tradycyjna gramatyka nowożytnej francuszczyzny uczy, że w niektórych przypadkach imiesłów czasu teraźniejszego jest odmienny i zgadza się z rzeczownikiem tak samo jak przymiotnik (por. „une eau coumnlc”), w innych natomiast jest nieodmienny (por. „une personne courant dans la nie”-⁵). Ale gramatyka historyczna wykazuje nam, że nie mamy tu do czynienia z jedną i tą samą fonną: pierwsza jest kontynuacją łacińskiego imiesłowu (currentem), który jest odmienny, podczas gdy druga pochodzi od nieodmiennego ablaliwu gcrundivmu (currentló) ¹ ². Czy prawda synchroniczna przeczy w tym wypadku prawdzie diaehronieznej i czy należy potępić gramatykę tradycyjną w imię gramatyki historycznej? Nie, gdyż oznaczałoby to, że dostrzegliśmy tylko połowę rzeczywistości; nie należy sądzić, że sam tylko fakt historyczny jest ważny i wystarcza do ustanowienia języka. Niewątpliwie, biorąc pod uwagę

119

ji jr_nlllc r/tosf 'rzecz’, lue. nmso 'przyczyna, sprawa, rzecz’.

⁹⁵ Frane. une cliose adinirable 'wspaniała rzecz’.

Dzisiejsze de pif znaczy 'gniew, złość’.

²⁷ Flanc, une eau coumntc 'woda bieżąca’, mir personne courant dans hi me 'osoba biegnąca na ulicy’.

Teoria ta, przyjęta powszechnie, została niedawno zaatakowana przez E. Lorelia {I)«s incariable JWrtiripiiun pracscJitis, Erlangen 1913), naszym zdaniem bez powodzenia; nie uznaliśmy więc za stosowne usunąć przykładu, który w każdym razie zachowuje swą wartość dy d ii k tycz 11 ą (Wy d.)