Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

w dowolnym języku. W języku ukraińskim chociażby wyraz niedenb początkowo znaczył ‘południe, godzina dwunasta w południe’, a jego antonim nimfa odpowiednio ‘godzina dwunasta w nocy' (w rosyjskim języku literackim np. wyrazy nojióeHb oraz no.wo'tb posiadają tylko takie znaczenia). Kiedy natomiast wyraz niedeHb zyskał znaczenie ‘południowa strona świata' (ku czemu istniały realne przyczyny, ponieważ w południe słońce pozostaje w południowej stronie nieba), wyraz nimfa zaczął oznaczać przeciwległą północną stronę świata, chociaż obiektywnych pozajęzykowych powodów do tego nie było: o północy na północnej stronie nieba nie ma ani słońca, ani księżyca. Rosyjskie wyrazy GamumiKu i uamyuiKu początkowo funkcjonowały jako pieszczotliwe formy oznaczające ojca i matkę. Z czasem óarmouiKOu zaczęto również nazywać popa, co było motywowane tym, że pop jest pasterzem, ojcem dla swojego stada. Natomiast \tamyuixou przyjęto określać żonę popa, chociaż nie ma to bezpośredniego związku ze stadem (wiernych).

Te i inne podobne fakty świadczą o tym, że leksyka nie jest mechanicznym nagromadzeniem wyrazów, lecz systemem. Na systemowość leksyki mogą wskazywać następujące fakty:

1. Możliwość wyprowadzenia jednych jednostek z innych jednostek tego samego języka, czyli możliwość objaśnienia dowolnego wyrazu innymi wyrazami tegoż języka, np. językoznawstwo - nauka o języku, uczyć się - przyswajać pewną wiedzę itd.

2. Możliwość opisania semantyki wyrazów przy pomocy ograniczonej liczby elementów - najważniejszych z punktu widzenia wyrazów, tzw. składników semantycznych (analiza komponencjalna, składnikowa): iść - przemieszczać się, ziemia (nogi), w jednym kierunku; chodzić - przemieszczać się, ziemia (nogi), w różnych kierunkach; biegnąć - przemieszczać się, ziemia (nogi), w jednym kierunku, szybko; lecieć - przemieszczać się, powietrze (skrzydła), w jednym kierunku; pływać - przemieszczać się (woda), w różnych kierunkach; maszerować - przemieszczać się, ziemia (nogi), rytmicznie itd. (analiza uproszczona).

3. Systemowość i uporządkowanie świata obiektywnego, które znajduje swoje odzwierciedlenie w leksyce. Słusznie zauważył francuski pisarz Anatole France mówiąc, że słownik to cały wszechświat ułożony w porządku alfabetycznym (Koczergan 1999: 119-120).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Duży wpływ na utrwalenie idei systemowości leksyki mają osiągnięcia lingwistów niemieckich. W ich pracach już w początkach XX wieku wyrażano pogląd, że niektóre wyrazy ugrupowane są pod względem znaczenia w taki sposób, że tworzą skoordynowaną całość-system. Terminu system znaczeniowy (semantyczny) używał, mówiąc o tych zjawiskach, R.M. Meyer już w 1910 roku: np. nazwy stopni wojskowych uzyskują właściwy sens i znaczenie dopiero w ramach całej terminologii z tego zakresu; dlatego cała ta terminologia tworzy „system znaczeniowy” (Bedeutungs-system). Wskazywano też często, że systemy semantyczne ulegały z biegiem czasu ewolucji - wyraz ze zmianami w rozumieniu rzeczywistości (inny np. był od dzisiejszego system nazw kolorów w świecie antycznym, a i dziś istniejące nazwy nie obejmują wszystkich odcieni zawartych w widmie świetlnym). Znaczne pogłębienie teorii systemów semantycznych przyniosło jednak dopiero głośne studium niemieckiego leksykologa i semantyka Josta Triera Der deutsche Wortschatz im Sinnbezirk des Verstandes (Heidelberg 1931), w którym po raz pierwszy wykazano w sposób przekonujący, że wszystkie wyrazy zachowują się jak jednostki całościowego systemu leksykalnego danego języka w danym momencie historycznym. Swoje tezy Trier ilustrował przykładami z historii słownictwa niemieckiego. Pokazał, jak z biegiem czasu, w zależności od zmian w patrzeniu na rozmaite zjawiska z zakresu stosunków społecznych, wiedzy i kultury, zmieniało się znaczenie, a wraz z nim wzajemny stosunek wyrazów oznaczających ogólne pojęcia dotyczące mądrości i umiejętności (oświetlił np. historycznie stosunek wyrazów; Wisheil, Wizzen, Kunst i List). G. Ipsen z kolei wysunął teorię pól leksykalno-gramatycznych (wyrazy różne pod względem etymologicznym, które wchodząc do jednego systemu semantycznego uzyskują wspólne cechy gramatyczne), a Walter Porzig - teorię pól leksykalno-syntaktycznych (iść - nogi, patrzeć - oczy, słyszeć - uszy itd.). W tym mniej więcej czasie Wiktor W. Winogradów uprowadził pojęcie systemu leksykalno-semantycznego, a A.l. Smimickij - wariantu leksykalno-semantycznego.

A zatem oba zaprezentowane wyżej ujęcia metodologiczne mieszczą się w obrębie leksykologii i znajdują zastosowanie w opracowaniach naukowy ch: teoretycznych i praktycznych. Pierwsze, dziś już tradycyjne, można określić jako słownikowe, niesystemowe; drugie, dziś zyskujące coraz szersze zastosowanie - jako leksykalne, systemowe, struk-turalistyczne.

4.2. Leksykologia i semantyka (semazjologia)

System leksykalno-semantyczny obejmuje dwa ściśle powiązane między sobą działy językoznawstwa - leksykologią i semazjologię. W zależności od rozpatrywanego materiału rozróżnia się leksykologie szczegółowe, czyli leksykologię określonego języka (np. języka polskiego, rosyjskiego czy angielskiego) oraz leksykologię ogólną. Leksykologia ogólna bada problemy stanowiące przedmiot zainteresowania wszystkich języków opracowując różny materiał językowy. Obok leksykologii ogólnej i leksykologii szczegółowych istnieje leksykologia porównawcza i kontrastywna. Pierwsza z nich bada głównie cechy podobieństwa w językach pokrewnych, a druga ustala podobieństwa i różnice nie tylko w językach pokrewnych, ale też w językach nie związanych ze sobą genealogicznie. Leksykologia kontrastywna zajmuje się opisem systemów leksykalnych grupy języków w aspekcie synchronicznym (stanów języ kowych), leksykologia porównawcza - w aspekcie diachronicznytn (zmian językowych).

Leksykologia, jak powiedziano, jest działem językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza słownictwa. Językoznawstwo współczesne stoi na stanowisku, że podobnie jak elementy fonologiczne, morfologiczne i składniowe również słownictwo każdego języka tworzy system złożony z elementów zwanych leksemami. Funkcja leksemów w języku jest określona przez szereg związków łączących dany leksem (wyraz) z innymi elementami systemu słownikowego danego języka. Charakter związków funkcjonalnych w obrębie słownictwa jest jednak bardziej złożony i mniej regularny niż w wypadku systemu gramatycznego.

Zależność funkcji (znaczenia) leksemu od reszty słownictwa staje się widoczna, gdy np. porównamy zakresy użycia pokrewnych znaczeniowo wyrazów w dwu różnych językach. Na przykład angielski czasownik go jest używany w kontekstach takich samych jak poi. jechać, por. jechać autobusem - go by bus, jechać pociągiem - go by train, ale poi. jechać na koniu (konno, wierzchem) odpowiada zwykle ride (obok: go on horse-back); z drugiej zaś strony ang. go on foot odpowiada polski czasownik iść. W obu językach znaczenie (zakres użycia) odpowiednio go i jechać jest ograniczone przez istnienie innych, „konkurencyjnych”, bliskich znaczeniowo czasowników, przy czym charakter tych ograniczeń jest w każdym języku odrębny (EJP 1999).

Leksykologia bada również stylistyczno-funkcjonalne rozwarstwienie słownictwa. System słownikowy każdego rozwiniętego języka zawiera bowiem podsystemy obejmujące poszczególne stylistyczne warstwy leksyki. Istotne jest przede wszystkim rozróżnienie słownictwa rodzimego i synchronicznie obcego.

159