Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego!8

5.2.3. Słowotwórstwo a fleksja

Przebieg granicy między słowotwórstwem i fleksją jako dwoma działami morfologii nie jest oczywisty. Jako fleksyjne traktuje się te zjawiska, które w zasadzie bezwyjątko-wo dotyczą całych klas wyrazów słownikowych. Na przykład wszystkie rzeczowniki w polszczyźnie tworzą formy przypadków, a większość z nich także formy liczby pojedynczej i mnogiej (w szczególnych wypadkach może się zdarzyć, że niektóre z tych form, albo nawet wszystkie, są identyczne, co nie oznacza, że nie istnieją). Istotne jest również to, że funkcje poszczególnych form fleksyjnych są w pełni regularne, przewidywalne (np. formy dopełniacza wszystkich rzeczowników mogą pełnić dokładnie te same funkcje). Inaczej jest w słowotwórstwie, znacznie mniej regularnym, zarówno pod względem formy, jak i funkcji. Nawet w tak regularnej kategorii słowotwórczej, jaką są zdrobnienia, widać pewne ograniczenia i nieregulamości. W rodzaju męskim zdrobnienia tworzy się w zasadzie za pomocą przyrostków -(e)k, np. dom-ek lub -ikł-yk, np. tap-czan-ik, miecz-yk (wybór przyrostka zależy zwykle od spółgłoski, na którą kończy się temat rzeczownika). Jest jednak liczna grupa rzeczowników męskich, które tworzą zdrobnienia za pomocą innych przyrostków: -iszek, np. braciszek, -uszek, np. koniuszek, paluszek. Bywa i tak, że za pomocą przyrostków zdrabniających tworzy się formy o innej funkcji, np. stół - stołek, bar - barek. Są wreszcie takie grupy rzeczowników, od których nie tworzy się zdrobnień (np. rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej typu chorąży, motorniczy, spóźnialski), lub takie, od których bardzo trudno je utworzyć (np. baca, obrońca).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Typowym przykładem zjawiska leżącego na pograniczu słowo-twórstwa i fleksji jest stopniowanie pizymiotników i przysłówków. W opisach gramatycznych (zwłaszcza nowszych) zalicza się je do słowotwórstwa. Konsekwencją takiego ujęcia jest konieczność uznania tego, że np. szybki, szybszy, najszybszy to trzy odrębne wyrazy słownikowe. Natomiast w słownikach polskich uznaje się stopniowanie za zjawisko fleksyjne i dlatego nie wprowadza się odrębnych haseł form stopnia wyższego i najwyższego. Inne zjawiska leżące na pograniczu słowotwórstwa i fleksji to m.in. tworzenie rzeczowników odczasownikowych na -nie, -cie (np. ważenie, gięcie), tworzenie przysłówków od przymiotników (np. szybko) czy rzeczowników odczasownikowych na -ość (np. szybkość).

Fleksja bada wyrazy z punktu widzenia ich zastosowania w zdaniu, opisuje formy poszczególnych wyrazów dostosowane do pełnienia różnych funkcji. Słowotwórstwo natomiast bada budowę wewnętrzną wyrazu, ukazuje możliwości i środki tworzenia nowych wyrazów z już istniejących w języku. Zarówno we fleksji, jak i w słowotwórstwie jednostkami analizy są morfemy: w analizie fleksyjnej - morfem fleksyjny, czyli końcówka, a w analizie słowotwórczej - morfem słowotwórczy, czyli formant przedrostkowy lub przyrostkowy. Kryterium fleksyjne decyduje o podziale wyrazów na odmienne i nieodmienne. Kryterium słowotwórcze pozawala wyróżnić wyrazy jednomorfemowe (niepodzielne słowotwórczo) i wielomorfemowe (podzielne słowotwórczo), czyli derywaty, które są przedmiotem analizy słowotwórczej. Funkcja morfemu fleksyjnego (końcówki) polega na odpowiednim ustosunkowaniu danego wyrazu do innych wyrazów w zdaniu. Inna jest funkcja morfemów słowotwórczych, które służą pomnażaniu słownictwa.

Zasób leksykalny języka nieustannie się zmienia i rozwija w celu usprawnienia porozumiewania się i zapewnienia sprawności i wystarczalności języka. Wyróżnia się kilka typów innowacji językowych: a) neologizmy słowotwórcze, np. azylant, podomka, orbitować, zmywarka-, b) neologizmy frazeologiczne, np. Wyścig Pokoju, zielone światło, sytuacja podbramkowa', c) neologizmy znaczeniowe, czyli neosemantyzmy, np. szczyt ‘konferencja na szczycie’, zagłębie ‘teren intensywnej działalności ludzkiej, głównie wytwórczej’, bank ‘instytucja gromadząca zasoby przedmiotów (również informacji: bank danych) różnego rodzaju i dysponująca nimi w określony sposób, np. udostępniająca je zainteresowanym’, giełda ‘wystawianie towarów na sprzedaż w określonym miejscu i czasie’. Por. też przykłady współczesnych neologizmów semantycznych (plomba, upłynnić) i neofrazeologizmów (widełki płac, huśtawka cen); d) zapożyczenia z języków obcych, np. dansing, hit, spektakl, bilateralny, ewidentny, interlokutor.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Funkcjonowanie nowych formacji rozpatruje się w powiązaniu z normami słowotwórczymi i tendencjami rozwojowymi. W celu zaspokojenia wszystkich potrzeb komunikatywnych mówiących, język musi zawierać wystarczającą liczbę jednostek i modeli konstrukcji, aby je zaspokajać przy najmniejszym wysiłku uczestników porozumiewania się, musi być maksymalnie ekonomiczny. Na przykład każdy użytkownik współczesnego języka polskiego styka się nieustannie z neologizmami słowotwórczymi. Wzrasta liczba tzw. derywatów wstecznych, czyli rzeczowników utworzonych od rdzeni czasowników przez odrzucenie przyrostków: oprysk, osiąg, wysięg, wysyp, zryw, przerób, przestój czy sławetny upiór dzienny ‘ilość bielizny uprana w ciągu jednego dnia’. Widać, że jedne z tych wyrazów są już całkowicie poprawne i utrwalone, inne rażą, wreszcie inne są błędne i wręcz niedopuszczalne. Jak widać, w ocenie innowacji słowotwórczych bierzemy pod uwagę głównie kryteria wewnątrzjęzykowe oraz kryterium wystarczalności i ekonomiczności środków językowych.

5.3. Frazeologia

5.3.1. Łączliwość wyrazów

Mówiliśmy wcześniej o dwóch sposobach grupowania się jednostek wyrazowych (leksemów) w systemie języka: a) na zasadzie podobieństwa semantyki, budowy (lub nacechowania emocjonalno-stylistycznego); b) na zasadzie regularnego współwystępo-wania w tekstach. Przyjrzyjmy się teraz bardziej szczegółowo związkom drugiego rodzaju. Każdy wyraz ma swoje określone „wymagania” względem wyrazów, które sąsiadują z nim w wypowiedzi. Dotyczą one nie tylko ich formy gramatycznej (np. podatny na co: podatny na perswazję, złe wpływy), ale i treści (podatny + rzeczowniki abstrakcyjne). Nieprzestrzeganie reguł łączliwości gramatycznej pociąga za sobą błąd składniowy (np. szukać za czym zamiast czego, przekrój przez co zamiast czego), naruszenie łączliwości gramatycznej daje w efekcie związki niespójne logicznie.

Przykład ten każe nam się zastanowić, jakiego rodzaju ograniczeniom podlega użycie wyrazów w kontekście. Niewielka grupka jednostek słownikowych o znaczeniach bardzo ogólnych (typu duży, mały, zły, istnieć, mieć) toleruje w swym otoczeniu wyrazy przynależne do wszystkich kategorii, np. rzeczowniki abstrakcyjne i konkretne, żywotne i nieżywotne, osobowe i nieosobowe: duży chłopiec, pies, dom, wstyd (ale nie: duży uczony) [zob. wyżej: łączliwość, selekcja], W schemacie: Xistnieje można zastosować

219