Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego"6

Począwszy od lat pięćdziesiątych została zapoczątkowana praktyka systemowego podejścia do problemów strukturalno-semantycznej organizacji frazeologizmów. Problemy systemowości powiązane są z opisem frazeologizmów jako specyficznych jednostek strukturalno-semantycznych z włączeniem zjawisk wariantów frazeologicznych, polisemii, homonimii, antonimii, z wyjaśnieniem gramatycznych klas frazeologizmów i ich funkcji syntaktycznych. Okazuje się bowiem, że frazeologizmy mają te same charakterystyki systemowe, które posiadają wyrazy.

5.3.3. Pochodzenie frazeologizmów

Stałe związki frazeologiczne wywodzą się z kilku źródeł. Duża ich część to związki rodzime, przeważnie bardzo stare, często o charakterze przenośnym, odwołujące się do zapomnianych już przedmiotów i działań, do dawnej obyczajowości, np, dać komuś kosza, podać czarną polewkę ‘odpowiedzieć odmownie na propozycję małżeństwa’, wziąć kogo w kluby ‘zmusić do posłuszeństwa, ograniczyć swobodę’ (kluba - to średniowieczne narzędzie tortur, rodzaj kołowrotu). Współczesna frazeologia stanowi niejednokrotnie swoistą kronikę życia naszych przodków, ich zwyczajów i poglądów na świat.

Niektóre frazeologizmy mają u swego podłoża anegdotę albo jakiś autentyczny, jednostkowy fakt historyczny, tak jak powiedzenie plecie jak Piekarski na mękach lub wyszedł na czym jak Zabłocki na mydle [Michał Piekarski usiłował pozbawić życia króla Zygmunta III i mimo oczywistego obłąkania został skazany na śmierć, a przedtem na tortury. Szlachcic Zabłocki, spławiając towary do Gdańska, ukrył kosztowne wówczas mydło na dnie łodzi, aby uniknąć cła; przemycany towar wymydlił mu się po drodze]. Inne - utrwaliły powiedzenia znanych ludzi. Porzekadło W życiu jak w łaźni: im kto wyżej siedzi, tym się bardziej poci przypisywane jest podkanclerzowi Radziejowskiemu, sławnemu zdrajcy, uwiecznionemu w Potopie Henryka Sienkiewicza. Słowa Szkoda czasu i atlasu! miał powiedzieć król Stanisław August Poniatowski, gdy pewien mierny poeta wręczył mu wiersz na jego cześć napisany na atłasie.

Związki frazeologiczne wywodzą się ponadto z mitologii, np. pięta Achillesa, Syzyfowe prace, koń trojański ‘ukryte niebezpieczeństwo, podstęp’, stajnia Augiasza ‘zaniedbania, które należy usunąć'; z historii, np. pyrrusowe zwycięstwo ‘zwycięstwo wątpliwej wartości, pozorne, bezowocne, niewspółmierne do wysokich strat’ [mowa o zwycięstwie króla Epiru Pyrrusa nad Rzymianami pod Auskulum w 279 roku p.n.e., okupionym ogromnymi stratami. Pyrrus miał wówczas powiedzieć słynne słowa; „Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy straceni”]; drakońskie prawa ‘bardzo surowe, okrutne’; spartańskie warunki ‘trudne’; przekroczyć Rubikon ‘podjąć rozstrzygającą decyzję’; przeciąć węzeł gordyjski; z Biblii, np. kraina mlekiem i miodem płynąca ‘dostatek, dobrobyt’; ciemności egipskie; judaszowe srebrniki ‘zapłata otrzymana za zdradę’; niewierny Tomasz ‘niedowiarek’; syn marnotrawny; Salomonowy wyrok ‘sprawiedliwy’; z literatury, np. czekać na Godota ‘czekać nie wiadomo na co’ (S. Be-ckett Czekając na Godota); dantejskie sceny ‘straszne’ (Dante Boska komedia); lwia część ‘przeważająca część’ (Ezop Bajki); walczyć z wiatrakami ‘walczyć o coś beznadziejnie’ (Cervantes Don Kichot); martwe dusze ‘fikcyjne osoby figurujące na listach płac, w wykazach, ewidencjach’ (Gogol Martwe dusze).

Frazeologizmy związane z historią, mitologią, Biblią i literaturą światową mają zasięg międzynarodowy. Nawiązują do wspólnej tradycji kulturowej narodów europejskich: starożytności i chrześcijaństwa.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zasób frazeologizmów w poszczególnych językach narodowych jest różny. Idiomatyczność pewnych wyrażeń bierze się ze swoistych dla danej kultury obrazowych skojarzeń, utrwalonych następnie w języku. Na przykład aby wyrazić sens, że „ktoś jest niezwykle podobny do kogoś”, w języku polskim możemy użyć idiomu podobni do siebie jak dwie krople wody, ale w języku angielskim wyrazimy się as two peas (dosłownie ‘jak dwa ziarnka grochu’), a w języku niemieckim Sie sind ahnlich wie ein Ei dem anderen (dosłownie ‘jak jedno jajko do innego'). Nieprzetłumaczalny dosłownie na inne języki jest np. polski zwrot spać pod gołym niebem. Angielski zwrot to have butterjlies in one ‘s słomach ‘być zdenerwowanym przed jakimś wystąpieniem, egzaminem itp.’ nie może oczywiście być przetłumaczony dosłownie na język polski jako mieć motyle w brzuchu. Idiomy świadczą o odrębności językowych obrazów świata poszczególnych narodów.

Do stałych związków frazeologicznych należą także przysłowia. Przysłowie jest najkrótszym tekstem literackim, który może występować całkiem samodzielnie. Pod względem budowy jest frazą, czyli zdaniem pojedynczym lub złożonym. Zawiera jakąś myśl albo naukę życiową przedstawioną w obrazowej, metaforycznej formie. Budowa przysłowia ułatwia jego zapamiętanie i odtwarzanie w niezmienionej postaci. Przysłowia często są oparte na kontraście znaczeniowym, np. Panu Bogu świeczką, a diabłu ogarek albo paralelizmie składniowym, np. Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie', Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.

Źródłem wielu przysłów jest folklor ludowy, np. Suchy kwiecień, mokry maj, będzie żyto jako gaj; W marcu jak w garncu. Inne przysłowia przeniknęły do naszego języka z literatury, zarówno europejskiej, np. Wszystko dobre, co się dobrze kończy (W. Szekspir), jak i polskiej, np. Miłe złego początki, lecz koniec żałosny (I. Krasicki), z Biblii, np. Nie wie prawica, co czyni lewica, a także z tradycji antycznej, np. Fortuna kołem się toczy. Nowe przysłowia powstają też w czasach nam współczesnych. Odbija się w nich potoczna filozofia życiowa tzw. szarego człowieka, np. Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia; Na układy nie ma rady; Wiedzą sąsiedzi, na czym kto siedzi; Nic w przyrodzie nie ginie; Ryba psuje się od głowy.

Cechą charakterystyczną przysłów jest z jednej strony ich obrazowość, z drugiej skrótowość: Uderz w stół, a nożyce się odezwą; Co nagle, to po diable; Bez pracy nie ma kołaczy; rosyjskie IJo eonoacy ecto óopody ebuąunjieutb; Cmapuiux u e Opde noHumatom; Ms uepuozo He cdenaeuib óenozo. Jak powiedzieliśmy, przysłowia, ze względu na to, że stanowią stałe połączenia, w tradycyjnych ujęciach zalicza się do związków frazeologicznych.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Badaniem przysłów zajmuje się specjalna nauka - paremiologia, a ich gromadzeniem - paremiografia

Niektóre stałe związki frazeologiczne pozostają w niezmienionej postaci od wielu wieków, dlatego zachowało się w nich wiele archaizmów gramatycznych, leksykalnych, znaczeniowych i rzeczowych, m.in. nazwy dawnych miar i wag, broni, monet, wyrazy związane z walką, kultem religijnym, życiem kulturalnym i obyczajowym. Na przykład w wyrażeniu wet za wet przetrwał wyraz wet oznaczający w średniowiecznym sądownictwie ‘podarunek dawany sędziemu po zakończeniu sprawy’. Jeszcze w XIX wieku ist-

227