Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego'6

‘demon, diabeł’. Rdzeń zrekonstruowano jako *di-,*diw-. Łacińskie złożenie lupiier, utworzone od lou-pater, Dies-piter odpowiada staroindyjskiemu Djausz-pitar ‘bóg ojciec’. Regularności fonetyczne obejmują także człon drugi: ‘ojciec’ w innych językach to irańskie pitar, niemieckie Vater, skandynawskie fa-der. Podobne serie wyrazów obejmują część słownictwa podstawowego: nazwy relacji pokrewieństwa, zjawiska przyrody, części ciała i in.

Do sanskrytu, awestyjskiego, greki i łaciny - języków o wielkie wartości dla badań -dołączyły kolejne: w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku doceniono wartość zabytków gockich, np. Biblii ariańskiego biskupa Wulfili (Ulfila, Ulfilas) z IV wieku, starois-landzkich, litewskich, staro-cerkiewno-słowiańskich.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Na istnienie systematycznych związków między spółgłoskami w różnych językach indoeuropejskich wskazali jako pierwsi Kristian Rask i Franz Bopp. Ich dociekania dopełniła koncepcja „praw głosowych” opublikowana w 1822 roku przez Jakuba Grimma, który opisał regularne przemiany głosowe w gałęzi germańskiej. Prawo to zostało uzupełnione w 1876 roku (Karl Ver-ner). Wykazany został związek między zmianami w wymowie spółgłosek ze zmianami w sposobie akcentowania. Metodologia badań pozytywistycznych, wzorowana na naukach ścisłych, uzyskała wysoki standard. Zezwoliło to znacznej liczbie uczonych na uzyskanie porównywalnych wyników. W rezultacie zrekonstruowano system brzmieniowy języka praindoeuropejskiego. Badania lingwistów XIX-wiecznych zostały dopełnione w wieku XX, m.in. przez F. De Saussure’a i wybitnego językoznawcę polskiego Jerzego Kuryłowicza.

Przyjmuje się, że wspólnota praindoeuropejska istniała gdzieś na terenie Azji lub Europy między V-III tysiącleciem p.n.e. W I tysiącleciu p.n.e. tereny zajmowane przez ludy indoeuropejskie rozciągały się na olbrzymim obszarze od południowo-wschodniej Azji po Europę. Może się wydać zaskakujące, że języki indoeuropejskie swą mapę na obszarze Europy ustanowiły zasadniczo już w II połowie I tysiąclecia n.e., po zakończeniu wędrówki ludów. Zmiany późniejsze są raczej drobne w porównaniu z migracjami epoki poprzedzającej i nie wpłynęły w jakiś rewolucyjny sposób na podział etniczno-językowy między świat romański, germański i słowiański.

Współczesne języki indoeuropejskie w Europie są zarówno pod względem kulturowym, jak i typologicznym i geograficznym wyraźnie różne od języków gałęzi indo-irań-skiej, których obszar rozciąga się w południowo-środkowej Azji. Hinduizm i buddyzm nasyciły języki „azjatyckich kuzynów” odmiennym słownictwem, wybrały lub narzuciły inne rodzaje pisma. Pod względem typologicznym różnice są także spore. Azjatyckie języki indoeuropejskie są zdecydowanie odległe od kierunku rozwoju języków europejskich. Jeśli zaś chodzi o związki przestrzenne, to i te dawno zostały przerwane przez szeroki klin świata arabsko- i turkojęzycznego. Jedynym wyjątkiem, łącznikiem między obydwoma częściami języków indoeuropejskich jest romani, język cygańskich nomadów (o językach indoeuropejskich patrz też podrozdział 7.4.).

Języki uralskie

Językami uralskimi mówią mieszkańcy państw środkowej i północnej Europy - Węgrzy, Finowie, Estończycy, a także ludy koczownicze z syberyjskiej tundry i tajgi. Rodzina uralska dzieli się na dwie gałęzie nierównej wielkości pod względem użytkowników: gałąź ugrofińską i samojedzką. Znacznie liczniejsi Ugrofinowie wywędrowali już kilka tysięcy lat p.n.e. w kierunku zachodnim i południowym ze swej praojczyzny, lokalizowanej na obszarze północnośrodkowego Uralu. Samojedzi podążyli na północ i wschód; zamieszkują na obszarach od regionu Morza Białego na zachodzie po Półwysep Jamal-ski (nienieckie oznacza ‘skraj ziemi’) i przyległą do ujścia Jeniseju część Tajmy-ru. Spokrewnieni z ludami uralskimi Jukagirzy zajmują obszary nad Kołymą. Ciągłość terytorialna języków obydwu podrodzin została w wielu miejscach przerwana już przed III tysiącleciem p.n.e., a wynikiem jest jej rozproszenie na ogromnym obszarze dwóch kontynentów. Najbardziej oddaliły się od siebie ludy ugryjskie, ponieważ najbliżsi językowi krewniacy Węgrów - Chantowie i Mansowie zasiedlili tereny nad Obem, na wschód od Uralu. Ludy uralskojęzyczne otoczone są przez wschodnich Słowian; na północy sąsiadują ze Skandynawami, od południa - z ludami tureckimi, a Węgrzy - także z romańskojęzycznymi Rumunami. W przeszłości kontakty ludów uralskich z nieural-skimi bywały bardzo bliskie, czego dowodem są nie tylko zapożyczenia językowe, ale nawet nazwa nadana np. Węgrom przez inne ludy; poi. Węgier, ros. eemp, niem. Un-gar, ang. Hungarian itp. wywodzić się ma z on-ogur, tureckie ‘dziesięć plemion’ (a nie ma związku z Hunami, jak mówią niektórzy).

Finowie i Estończycy, których usamodzielnienie dokonało się w epoce współczesnej, stworzyli państwa w pasie bezpośredniej styczności z kulturą rosyjską. Inne ludy z grupy ugrofińskiej (Karelczycy, Wepsowie, Korni, Mordwini, Chantowie, Mansowie) stanowią mniejszości etniczne, rozrzucone na ogromnych obszarach Rosji europejskiej i Syberii. Samojedzi, a w Skandynawii Lapończycy, w pewnym stopniu zachowali koczowniczy tryb życia ludów strefy subarktycznej.

W sumie 28 językami uralskimi posługuje się współcześnie blisko 23,5 miliona ludzi, z czego tylko ok. 40 tysięcy mówi językami samojedzkimi. Najważniejsze z języków ugrofińskich obdarzone zostały rolą języków oficjalnych i są zlokalizowane współcześnie na zachodnim skraju olbrzymiego obszaru - węgierski (14,5 miliona), fiński (5,4 miliona) i estoński (1 milion). Pozostałe ludy uralskie od wieków otoczone są żywiołem rosyjskim. Kilka języków na obszarze Rosji ma status języków republik lub okręgów autonomicznych - karelski, maryjski, mordwiński, korni, chantyjski, man-syjski i nieniecki. Pozostałe języki są bądź zagrożone wymarciem, bądź wychodzą z użycia. Taka jest zwłaszcza sytuacja języków stanowiących flankę wschodnią-juka-girskiego nad Kołymą samojedzkich: eneckiego, nganasańskiego, na południu selkup-skiego, a na obszarze północno-zachodniej Rosji: wotskiego, wepskiego, inkeryjskiego oraz, nad Zatoką Ryską języka ostatnich Liwiów. Do niedawno wymarłych należy język kamasyński, którym mówiono w Górach Sajańskich.

Nieklasyfikowane języki Europy i Bliskiego Wschodu

Te nie spokrewnione języki przyjęto określać mianem azjanickich, a czasem jafetyc-kich. Zalicza się do tej grupy te języki, które zajmują (lub zajmowały) obszar sąsiadujący z semito-chamickimi, indoeuropejskimi i tureckimi. Spośród ważnych języków świata starożytnego azjanickie miałyby być języki grupy mezopotamskiej: sumeryjski, hurycki, mitański, elamicki, urartyjski i kaszycki (kassycki). Inne języki wymarłe to cypryjski, filistyński, etruski i przedindoeuropejski język mieszkańców Sardynii.

277