pic 11 06 013708
51 64 ERAZM KUŻMA
a więc staje się raczej pojęciem stylistycznym niż genologicznym; implikuje odprzedmiotowienie, abstrakcjonizację, współoznacza więc raczej strukturę niż temat; nie jest skupieniem organizującym się w mit, ale rozproszeniem podminowującym język i literaturę; nie jest gotowym wytworem, lecz raczej silą sprawczą; nie jest poznaniem czy prawdą, lecz raczej następstwem działania umysłu nastawionego na poznanie, które jest jednak nieosiągalne. Wszakże to nie człowiek wytwarza mityczność; on jest raczej w jej władzy. Paul Valery już w 1928 r. pisał, że „Mit jest nazwą tego, co istnieje i trwa mając jedynie słowa za przyczynę".
I dalej: „Potrafimy działać poruszeni tylko naszymi fantomami. Potrafimy kochać tylko to, co sami stworzymy”. W tym sensie można trawestować Biblią: „Na początku był mit”. A on sam, Paul Valery, mówiąc to, co mówi wyżej — też tworzy mit, mit mitu :6.
III. Typologia zastosowań nazwy „mit” we współczesnych polskich badaniach literackich
Prawidłowość opisana w części drugiej wcale nie oznacza, że w literaturoznawstwie współczesnym zapanowała powszechna harmonia. Wręcz odwrotnie, nigdy nie wypowiadano bardziej sprzecznych opinii na temat mitu. W praktyce wszystko w tekście może być nazwane tym mianem, także to, co jest całkowicie niezgodne z dawnym jego rozumieniem. A trzeba dodać, że mówiąc o ciągu rozwojowym nazw: „mitologia” — „mit” — „mityczność”, uprościłem sprawę, bo przecież są jeszcze inne nazwy pochodne, jak „mitologemologia”, „mito-logika”, „mitem”, „mito-logem”, „mitopeja”, „mitopoeza”; nazwy procesów, jak „mityzacja”, „mi-tologizacja”, „mitotwórstwo” 1 2, nazwy kombinowane i złożenia, jak „figura mitologiczna” (swoiste połączenie symbolu i metafory — tak u Artura Sandauera), „symbole-mity” i „mity-symbole” (jak u Marii Podra-zy-Kwiatkowskiej i u Jerzego Kwiatkowskiego), „mity-klucze” (tak u Zbigniewa Kubikowskiego), „mity-idee” (tak u Franciszka Ziejki). Oprócz tego jest jeszcze kilkanaście nazw nie wywiedzionych etymologicznie z „mitu”, ale stosowanych z nim zamiennie. Inne uproszczenie polega na tym, że rozpatrywałem nazwę tylko w jej skrajnych funkcjach: jako kategorię opisową i oceniającą, ale przecież między tymi biegunami mieści się jeszcze „mit” jako kategoria interpretacyjna. I bez tego komplikacji było dostatecznie wiele.
Dlaczego więc literaturoznawcy sięgają po tak niewdzięczną kategorię? Decydują o tym, sądzę, dwa względy, ściśle ze sobą powiązane. Po pierwsze, wymusza tę nazwę sam przedmiot badania, są bowiem epoki historycznoliterackie i pisarze ,,mitolubni”. Nie jest więc przypadkiem, że „mit” pojawia się najczęściej, gdy mowa o romantyzmie czy Młodej Polsce, o takich pisarzach, jak Słowacki, Wyspiański, Miciński, Żeromski, Leśmian, Schulz, Czechowicz, Herbert, Nowak. Nie jest to jednak reguła bez wyjątku: Wojciech Wyskiel napisał książkę o Schulzu nie posługując się kategorią mitu, mimo iż mit funkcjonuje w jego powieściach — że tak powiem — z nadania samego autora, a znowu Jerzy Cieślikowski zastosował tę kategorię do analizy powieści pozytywistycznej Elizy Orzeszkowej, mimo że mityzacja świata przedstawionego na pewno nie leżała w jej intencjach 2S. Trudno stwierdzić, co w ten sposób ci badacze stracili czy zyskali; Stein Haugom Olsen powiedziałby, iż takie postępowanie jest sprzeczne z drugą regułą interpretacyjną (,,correct-ness"): trzeba uszanować konwencje wpisane w tekst (szerzej o tym w punkcie 6). Ale literatura nie tylko tworzona jest na kształt mitu, sama zajmuje się opisem jego funkcjonowania w społeczeństwie. Takich utworów jest niemało — od przedstawiających rodzenie się mitów religijnych, jak powieść Jerzego Żuławskiego Na Srebrnym Globie, po ukazujące funkcjonowanie mitów kultury masowej, jak Idzie skacząc po górach Jerzego Andrzejewskiego, czy mitów socjopolitycznych, jak poezja Nowej Fali. To też skłania badaczy do posługiwania się nazwą „mit”.
Po drugie, niemały wpływ na popularność tej kategorii ma też moda. „Mit” pojawił się nagle w wielu dyscyplinach humanistycznych. Pozwala to zresztą jakoś poklasyfikować jego użycia, bo znaczeniowo ciąży on albo ku etnologii, albo ku religioznawstwu, albo ku psychologii głębi, albo ku socjologii, albo ku filozofii, szczególnie ku teorii symbolicznego poznania. I literaturoznawcy nie oparli się modzie. W ironicznym Vade-mecum krytyka literackiego 1965 Ludwik Flaszen pisał:
Nie gardź [...] lekkomyślnie słowami takimi, jak „alienacja”, „strukturali-zacja”, „kod”, „mit”, „antropologia”, „semantyczny”. Słowa te bowiem, wyrwane z systemów, w jakich znajdują zastosowanie, znaczą wszystko — i nic. Nie zmuszając do ścisłości, nadadzą ci polor intelcktualizmu wszechstronnego, który biegle porusza się po rozległych terenach myśli współczesnejM.
Możliwa byłaby więc klasyfikacja literaturoznawczej kategorii „mit” według wymienionych wyżej systemów, ku którym ona ciąży czy z których została zaczerpnięta, ale tu rezygnuję z tej optyki30, i to nie dlatego, że Flaszen przed tym przestrzega. Możliwa byłaby inna klasyfika-
sa W. Wyskiel, Inna twarz Hioba. Problematyka alienacyjnr. w dziele Brunona Schulza. Kraków 1980. — J. Cieślikowski, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Rozważania nad semiotyką mitów religijnych. „Pamiętnik Literacki” 1969, z. 2.
28 L. Flaszen, Cyrograf. Kraków 1974, s. 44.
80 Zastosowałem ją w artykule Mit jako kategoria krytycznoliteracka w latach 1945—1984, który ukaże się w „Zeszytach Naukowych WSP” w Zielonej Górze.
5 — Pamiętnik Literacki 1986, z. 4
28 P. Valery, Petite lettre sur les mythes. W: Oeuvres. T. 1. Paris 1968, s. 961 n.
Zob. J. J. W h i t e, Mythology in the Modern Novel. A Study of Prejigura-tive Techniąues. Princeton 1971, rozdz. Terms and Distinctions.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
pic 11 06 010136 102 JANUSZ RYBA Upodobania adresatki dają się łatwo określić. Reprezentuje ona świ
pic 11 06 010542 230 ZBIGNIEW PRZYBYŁA tychczasowej zagadki: „skąd się przyplątał
pic 11 06 013026 329 WOLF SCHMID ści (Sylwio stylizuje się na demonicznego, zagadkowego bohatera a
pic 11 06 030419 274 WOLFGANG KAYSER to samo staje się tajemnicze1. Do zwierząt uprzywilejowanych p
pic 11 06 013458 56 ERAZM KUZMA Może to nawet zbyt dużo powiedziane: wybierze; Claude Levi-Strauss
pic 11 06 013530 58 ERAZM 1CU2MA szych od niej. Z Biblią wiążą się innego rodzaju trudności. Pierws
pic 11 06 013749 G8 ERAZM KUZMA Trzecia odmiana należy do najciekawszych i wiąże ona mit z symbolem
pic 11 06 013458 56 ERAZM KUŻMA Może to nawet zbyt dużo powiedziane: wybierze; Claude Levi-Strauss
pic 11 06 013551 60 ERAZM KUŻMA coś pierwotniejszego niż fabuła, la łabie, ihe fable, bajka. To, co
pic 11 06 013620 GO ERAZM KUŻMA coś pierwotniejszego niż fabuła, la Fable, the fable, bajka. To, co
pic 11 06 013650 62 ERAZM KUŻMA sobie pytanie o pochodzenie światła i ciemności; mythos zaś to opow
pic 11 06 013729 5 G6 ERAZM KUŹNIA I cja: według przewagi elementów opisowyc
pic 11 06 013749 G8 ERAZM KUZMA Trzecia odmiana należy do najciekawszych i wiąże ona mit z symbolem
pic 11 06 013805 70 ERAZM KUŻMA ności, a w grę wchodzą nie tylko kanoniczne mity jako prefiguracje,
pic 11 06 013650 5< 5< 02 ERAZM KUŹMA sobie pytanie o pochodzenie światła i ciemności; mythos
więcej podobnych podstron