poetyka004

wewnętrznego i zewnętrznego punktu widzenia jest relewantnehie:tyiki>i;;l

______

planie frazeologii wszelkie przypadki wykorzy^ w mowie autora cudzego słowa (formy mowy pozorniezzkietriej^ wnętrznego monologu itp.) mogą świadczyć o punkcie widzćniałj&sj¹wnętrznym wobec opisywanej postaci. Równocześnie takie zjawisko, ja£ „skaz” (w czystej formie) świadczy o wykorzystaniu w narracji widzenia wewnętrznego wobec opisywanych wydarzeń, lecz zewhęińk'Jj nego w stosunku do działających postaci.

Z drugiej strony widzieliśmy, że frazeologiczne przeciwstawieni;!

dla mowy autora, lecz także przy przekazywaniu mowy niezależnej:is|^ działających postaci. Jak staraliśmy się pokazać w odpowiednim roz- S dziale⁵, naturalistyczne odtworzenie cudzoziemskiej lub niepoprawnej jjj mowy generalnie świadczy o pewnym wyobcowaniu autora, czyli wyko- ;ji rzystaniu przez niego jakiejś pozycji zewnętrznej. W jednych przypad-. kach występuje tu przy tym pozycja zewnętrzna opisującego podmiotu; >!' wobec opisywanej postaci (jako przykład można wskazać grasejowanie ;i Denisowa), w innych natomiast - zewnętrzna pozycja wobec opisywa- ^rnej akcji w całości (tak można potraktować język francuski w Wojnie -i pokoju).

To samo przeciwstawienie występuje z całą oczywistością w planie charakterystyki czas owo - przestrzeń n ej. W przypadku samej charakterystyki przestrzennej nakładanie się pozycji opisującego oraz pozycji tej lub innej postaci wskazuje na wykorzystanie wewnętrznego (w stosunku do danej postaci) punktu widzenia; podczas gdy brak tej tożsamości (w szczególności w przeanalizowanych wyżej przypadkach „systematycznego przeglądu”, „niemej sceny”, punktu widzenia „z lotu ptaka” itp.) mówi o wykorzystaniu pozycji zewnętrznej. Dokładnie tak samo w planie charakterystyki czasowej z wykorzystaniem wewnętrznego punktu widzenia spotykamy się na przykład w takim przypadku, gdy czasowa pozycja narratora jest synchroniczna wobec opisywanego przez niego czasu (prowadzi swą narrację jak gdyby z „teraźniejszości” uczestników akcji). Podczas gdy zewnętrzny punkt widzenia występuje w sytuacji retrospektywnej pozycji autora, gdy autor komunikuje o tym, czego nie mogą jeszcze wiedzieć bohaterowie. Prowadzi

Zob. [rozdz. IV książki Poetyka kompozycji).

|afe gdyby nie z punktu widzenia ich „teraźniejszości”, lecz

|fómiast chodzi o plan psychologii, to z analizy prze-j w odpowiednim rozdziale winno wynikać w sposób oczy-ećiwstawienie wewnętrznego i zewnętrznego punktu widze-jiwytcm zasadniczym dla tej sfery tekstu (por. sformułowane Komentarze dotyczące opisu „z zewnątrz” i „od wewnątrz” w psy-śznym aspekcie). Jest przy tym zrozumiałe, iż można tu mówić ^^wewnętrznej czy zewnętrznej pozycji autora w stosunku do tf ^Jc

piz postaci, nie zaś w stosunku do opisywanych wydarzeń.

wstępowanie wewnętrznego i zewnętrznego punktu widzenia (na określonym poziomie analizy)

Sfozdziale piątym (książki Poetyka kompozycji odnotowaliśmy ogólną hwbść nakładania się różnych punktów widzenia w narracji. Zjawisko |że zostać zamanifestowane zarówno na różnych poziomach kon-|ji utworu, jak i na jednym i tym samym poziomie. Dokładnie tak nożemy odnotować teraz możliwość nakładania się (na tym lub oziomie) opisu wykorzystującego wewnętrzny punkt widzenia >isu wykorzystującego pozycję zewnętrzną. Przeanalizujemy te piwości na kolejnych płaszczyznach utworu.

Plan ideologii. Analizując strukturę utworów Dostojewskiego Ipćde wszystkim w planie oceny ideologicznej), M. M. Bachtin pisze: ^.wiadomość bohatera jest tu dana z całą innością świadomości cudzej, fllje jednocześnie nie jest urzeczowiona ani podsumowana, nie staje się . po prostu obiektem świadomości autorskiej”⁶. Inaczej mówiąc, można fiSważać, te zachodzi tutaj współwystępowanie wewnętrznego (w stosun-;JIu. do danej postaci) i zewnętrznego punktu widzenia - zaś te punkty Widzenia różnią się wyłącznie w planie ideologii.

Plan psychologii. Zupełnie analogiczne współwystępowanie wewnętrznego i zewnętrznego punktu widzenia, jednak manifestujące ¹

493

M Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego. Przeł. N. Modzelewska. Warszawa 1970, s. 11.