Zarys teorii literatury9

nych wypadków umożliwił nowatorską analizę sytuacji człowieka i jego przeżyć.

Tak więc pisarz — by tak powiedzieć — nie daje się prowadzić materiałowi tematycznemu, stanowiącemu w dużym stopniu bierny przedmiot jego działań, ale narzuca mu określony porządek i określony sens. Narzuca zgodnie z tym, co chce przekazać odbiorcy, co wyrazić, jakie funkcje chce uczynić dominującymi w swym dziele (ten element zamiaru nie zawsze jest zresztą przez niego w pełni uświadamiany).

W tym właśnie momencie ujawnia się swoiste zadanie kompozycji. Polega ono nie tylko na zorganizowaniu materiału tematycznego, czyli na jego „literackim opracowaniu”, sprowadzeniu do istniejących wdanym okresie historycznym wzorców kompozycyjnych, uwarunkowanych przez aktualnie działające normy, ale także na tym, że kompozycja spełnia wobec materiału tematycznego funkcje interpretujące, tzn. że dopiero jako element układu kompozycyjnego materiał ten nabiera znaczenia.

Owa funkcja interpretująca kompozycji ujawnia się w dwu aspektach. Po pierwsze: kompozycja pozwala na rozłożenie akcentów na poszczególnych elementach materiału tematycznego, pozwala więc już w obrębie samego utworu przeprowadzić pewną hierarchię ważności. Przez kompozycję pisarz może zaznaczać stosunki pomiędzy poszczególnymi elementami świata przedstawionego, stosunki nie tylko „materialne”, ale także „funkcjonalno-hierarchiczne”. Umieszczenie danego elementu w którymś z miejsc układu kompozycyjnego wprowadza go już w pewną założoną przez ten układ hierarchię ważności. Hierarchia ta nigdy nie jest przez pisarza w sposób szczególny wyjaśniana, tkwi ona w samym układzie kompozycyjnym, jest z nim związana jako z układem celowym, o określonym kierunku. Hierarchia ta jest jednakże na ogół czymś łatwo dostrzegalnym, gdyż działa w powiązaniu z układami tradycyjnymi, funkcjonującymi w danym okresie rozwoju literatury. Powiązanie owo wyraża się w sposób pozytywny, gdy pisarz akceptuje zawartą w danym układzie kompozycyjnym skalę wartości, albo negatywny, gdy w formie mniej lub bardziej pośredniej z nią polemizuje, gdy ją kwestionuje, bądź przez uwydatnianie zjawisk jej przeciwstawnych, bądź też odchodzenie od niej i proponowanie na jej miejsce czego innego.

I to jest właśnie ów drugi aspekt interpretacyjny kompozycji. Jeśli pierwszy odnosił się przede wszystkim do samego utworu, to drugi