page0073

KIERUNKI I METODOLOGIA BADAN. TERMINOLOGIA

polskiego głównie poprzez język czeski i niemiecki odzwierciedliła się w ich formie fonetycznej i morfologicznej. Właściwe odtworzenie staropolskiego brzmienia imion przejętych za pośrednictwem innych języków wymaga studiów fonetycznych, których przykład zawiera książka M. Malec (1994). Zapisy nazw własnych z XVI- i XVlI-wiecznych dokumentów nie nastręczają już takich problemów filologicznych, gdyż pisownia normalizuje się i zbliża do współczesnej.

Znacznie trudniejsze problemy wyłaniają się przy odczytaniu najstarszych zapisów nazw miejscowości, szczególnie z obszaru Śląska i Pomorza, gdzie nazwy słowiańskie ulegały wpływom niemieckim. Występuje tu zjawisko substytucji fonologicznych, gramatycznych i graficznych, czyli zastępowanie elementów rodzimych przez obce i na odwrót (Rospond 1957b). Właściwości języka niemieckiego, takie jak akcent i pozycja fonemu warunkowały wymiany samogłosek: np. Kawalle <

Kowal, Damroth < Domarad, Babę < Baba; o u, np. Bogdal > e i, np. Bieniasz > Binas, Biegas > Bigas. Zanik niemieckich samogłosek wygłosowych i nieakcentowanych z jednej strony, z drugiej zaś ich dostawianie do grup spółgłoskowych powodowały następujące zmiany w zapisach polskich nazw własnych: Białowąs >Balwas, Wydra > Widera, Bogdan > Bogedain, Baba > Bab, Pinkawa > Pinkwa. Metateza (przestawienie) samogłosek w sąsiedztwie spółgłosek r i / zmieniały całkowicie pierwotną postać nazwy, np. Bordelle < Brodala, Bialdiga < Bialyga. Powstawały nazwy hybrydalne (tzn. nazwy w połowie polskie, w połowie niemieckie), np. nazwa osobowa Glog-er 'człowiek pochodzący z Głogowa'. Prawidłowe odczytanie nazw zawierających różnego rodzaju substytucje wymaga szczegółowych studiów, zarówno polonistycznych, jak i germanistycz-nych biorących pod uwagę wiele zapisów tej samej nazwy.

Studiów mikrofilologicznych wymaga również ustalanie etymologii poszczególnych nazw, a także ich genezy, czyli tego, od jakiej podstawy (wyrazu lub rdzenia) nazwa została utworzona. Niekiedy należy brać pod uwagę możliwość pochodzenia nazwy od kilku podstaw, np. nazwa miejscowa Smolice, dawniej Smolica, może pochodzić od nazwy osobowej Smoła (i można ją zakwalifikować jako patronimiczną) lub od wyrazu pospolitego smoła (mogła pierwotnie oznaczać miejsce, gdzie wytwarzano smołę). Podobnie nazwa osobowa Grzech może pochodzić od imienia Grzegorz lub apelatywu grzech. W pracy tej onomaści wykorzystują słowniki etymologiczne polskie i inne słowiańskie oraz słowniki języka polskiego, zwłaszcza zawierające leksykę historyczną. Pomocne często okazują się również słowniki toponimiczne i gwarowe.