page0043

GRAMATYKA NAZW WŁASNYCH

Jednym z typów nazwisk, spotykanych również dzisiaj, są nazwiska zakończone na -owicz // -ewicz, rzadziej -icz (pierwotnie -ic).

Ich podstawę stanowią najczęściej imiona, rzadziej przezwiska lub przydomki, np. Piotrowicz : Piotr, Jakubowicz Jakub, Gómowicz Górny. Badania nad powstaniem tych nazwisk pokazują, że w czasach historycznych miały one znaczenie, określały mianowicie, że ich nosiciel jest synem Piotra, Jakuba czy Górnego. Świadczą o tym zapisy w źródłach historycznych w rodzaju: Thomas filius 'syn' Petrconis (łac. forma dop. 1. p.) 1224 > Thomas Potrkouic (Piotrkowic) 1224. Formy takie nazywamy patronimi-kami. Tworzą one niespotykany w apelatywach wzór słowotwórczy, poświadczony już w XII w. Podstawę patronimikum stanowi nazwa własna ojca, najczęściej imię. Wymienione sufiksy występowały w apelatywach rzadko, tworząc nazwy synów głównie od nazw stanowisk ojców, a nie od nazw własnych, np. wojewodzie 'syn wojewody', starościc 'syn starosty'.

Przeprowadzone wybiórczo poszukiwania specyficznych wzorów słowotwórczych nazw osób pokazały, że już w czasach średniowiecznych zarysowała się częściowa specjalizacja struktur słowotwórczych właściwych wyrazom pospolitym w opozycji do antroponimów. Wzór występujący wyłącznie jako antroponimiczny to rzeczownik + sufiksy -ała, -oń, -ota, np. Rakata : rak, Kwiatoń : kwiat, Rybota ryba. Wzór rzeczownik + - osz(a)pojawia się w apelatywach rzadko, np. piwosz : piwo, ale występuje często jako nazwa osobowa, np. Dębosz : dąb. Natomiast wzory słowotwórcze: czasownik + -ała: Drapała : drapać, przymiotnik + -oń: Suchoń : suchy, przymiotnik, czasownik + -osz(a): Krzywosz : krzywy, Dyrdosz : dyrdać, przymiotnik + -ota, np. Białota : biały, były wspólne dla antroponimów i apelatywów. Wystąpiły też różnice znaczeniowe badanych struktur apelatywnych i antroponimicznych, np. sufiks -ota w połączeniu z podstawą przymiotnikową tworzy w apelatywach rzeczowniki abstrakcyjne i występuje często wymiennie z sufiksem -osc, zaś derywaty odczasownikowe nazywają rezultat czynności. Żadne z tych znaczeń nie występuje w antroponimach, które były pierwotnie nacechowane emocjonalnie (Kowalik-Kaleta 1986).

W wielu typach nazw miejscowych niespotykane dziś w rzeczownikach pospolitych sufiksy wskazują na odmienność wzorów słowotwórczych nazw własnych, np. sufiksy -ów II-ew: Kraków, Janów, Parczew, -owo: Orzechowo, -awa: Bielawa, -in(o)//-yn(o): Lublin, Bachorzyno, -ice U-yce, -owice// -ewice: Niepołomice, Ropczyce, Wadowice, Boglewice, -no: Kępno, -sk(o): Gdańsk, Bielsko i wiele innych. Sufiksy większości nazw miejscowych funkcjonują współcześnie już tylko jako sygnały toponimów.