301

302 Wiek europejskich imperiów

Powstanie inteligencji

Tego rodzaju dyskusje nie toczyły się jednak nad martwym ciałem: na Wschodzie żyli ludzie, którzy je słyszeli, W drugiej połowie XIX wieku powszechna stała się świadomość potęgi Europy obecna już wcześniej wśród rządzącej elity osmańskiej. Wyrosła nowa wykształcona klasa spoglądająca na samą siebie i na świat wzrokiem zaostrzonym dzięki zachodnim nauczycielom i informująca o tym, co widzi w odmienny sposób.

Poza nielicznymi wyjątkami klasa ta ukształtowała się w szkołach nowego typu. Najbardziej wpływowe były te, które zostały założone przez zreformowane rządy dla własnych potrzeb. Chodzi tu przede wszystkim o wyspecjalizowane szkoły kształcące urzędników, oficerów, lekarzy i inżynierów - w Stambule, Kairze i Tunisie. Jednakże pod koniec wieku oficjalny system szkolnictwa się rozwinął. W osmańskich miastach prowincjonalnych działały szkoły podstawowe i średnie, a polepszenie komunikacji umożliwiało chłopcom przenoszenie się stamtąd wyższe uczelnie w Stambule, po których ukończeniu zatrudniano ich w służbie cesarskiej. W Stambule założono również uniwersytet. W Egipcie pewne przekształcenia dokonały się poza oficjalnym systemem; w Kairze był wyższy instytut prawa kształcący prawników do pracy w mieszanych sądach; z prywatnych funduszy założono pierwszy uniwersytet. W Sudanie rządowa uczelnia - Gordon College - kształciła chłopców na potrzeby niższych stopni w administracji państwowej. Podobnie w Tunezji zachęta ze strony rządowej miała ograniczony charakter. Istniały jakieś „francusko-arabskie” szkoły podstawowe, a także wyższe szkoły pedagogiczne; As-Sadikijja, średnia szkoła typu liceum, została zreformowana przez Francuzów i prowadzona była pod ich nadzorem. W Algierii od 1890 stopniowo rozszerzano system szkół podstawowych, ale odbywało się to bardzo wolno, na najniższym poziomie, przy znacznym oporze kolonistów, którzy niechętnie patrzyli na to, że algierscy muzułmanie uczą się francuskiego i wypowiadają się w tym języku. Utrzymywano trzy madrasy nauczające zarówno nowoczesnych, jak i tradycyjnych przedmiotów na poziomie średnim; niewielu Algierczyków wstępowało do francuskich szkół średnich czy szkół prawa, medycyny albo literatury na uniwersytecie w Algierze, częściowo dlatego, że tylko nieliczni zdołali osiągnąć odpowiedni poziom, ale również z tego powodu, że Algierczycy niechętnie posyłali swoich synów do szkół francuskich.

Obok szkół rządowych istniało niewiele uczelni założonych przez instytucje lokalne. Nieco większą ich liczbę powołały misje europejskie i amerykańskie. W Libanie, Syrii i Egipcie niektóre społeczności chrześcijańskie posiadały swoje własne szkoły, zwłaszcza maronici mający długą tradycję szkolnictwa wyższego. Kilka nowoczesnych ośrodków założyły muzułmańskie organizacje dobroczynne. Dzięki finansowej pomocy rządu francuskiego i pod jego nadzorem wzrastała liczba szkół organizowanych przez misje katolickie. W 1875