432

434 Wiek państw narodowych

niano poza domem, i niemal na każdym stanowisku były one dyskryminowane we współzawodnictwie z mężczyznami.

Warunki życia w mieście, praca poza domem - wszystko to wpływało na życie rodzinne i na pozycję kobiety. Na wsi migracje mężczyzn do pracy oznaczały, że na kobiety spadała większa odpowiedzialność za rodzinę i że musiały podejmować decyzje, które uprzednio leżały w kompetencjach mężczyzn. W mieście wielka rodzina znajdowała się w innej sytuacji aniżeli na wsi. Żona nie zawsze już żyła w wielkim środowisku kobiet: sióstr i kuzynek zdominowanych przez teściową. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety utrzymywali ze sobą ściślejsze kontakty; bywało, że dzieci już nie przygotowywały się do życia społecznego w wielkiej rodzinie, i kształtowała je w równym stopniu szkoła, ulica jak i dom. Przepływ idei, zwiększenie zasięgu służb medycznych powodowały upowszechnianie antykoncepcji; rodziny miejskie, z przyczyn ekonomicznych i nowych możliwości, bywały mniejsze niż rodziny wiejskie. Oświata i praca sprawiały, że dziewczęta wychodziły za mąż mając prawie dwadzieścia lat lub nieco więcej, nie zaś w wieku około piętnastu. Na ulicach i w miejscu pracy w sposób nieunikniony izolacja kobiet stawała się niemożliwa. Nie tylko rzadziej niż dawniej noszono zasłonę, znikały też inne formy oddzielania kobiet od mężczyzn. W Arabii Saudyjskiej próbowano temu zapobiec; na ulicach dalej powszechnie należało zasłaniać twarz, kształcenie odbywało się w warunkach pełnej segregacji, dla kobiet wyodrębniano specjalne strefy pracy - miały możność pracować jako nauczycielki, w klinikach dla kobiet, ale nie w państwowych urzędach lub innych miejscach, gdzie mogłyby się spotykać z mężczyznami.

Te zmiany następowały jednak w ramach na ogół dawnej rzeczywistości prawnej i etycznej, w której obowiązywał prymat mężczyzn. Pewne przeobrażenia zachodziły jedynie w sposobie interpretacji tych przepisów prawa muzułmańskiego, które dotyczyły spraw stanu cywilnego. Spośród krajów arabskich tylko Tunezja zlikwidowała poligamię, choć gdzie indziej stawała się ona coraz rzadsza. W niektórych krajach, na przykład w Tunezji czy w Iraku, kobietom było łatwiej domagać się rozwiązania małżeństwa, wszędzie jednak utrzymywało się prawo męża do odrzucenia własnej żony bez podania powodu i bez rozprawy sądowej. Również nie zmienione pozostało prawo męża do sprawowania opieki nad dziećmi po osiągnięciu pewnego wieku. W pewnych krajach podniesiono minimalny wiek, w jakim można było zawierać małżeństwo. W niektórych też zreinterpretowano prawo dziedziczenia, w żadnym jednak nie nosiło ono charakteru świeckiego. Niewiele krajów arabskich wprowadzało świeckie prawo cywilne, które zastąpiłoby szari’at, jak to miało miejsce w Turcji.

Mimo że prawa się zmieniały, to jednak obyczaje społeczne nie ulegały przeobrażeniu. Nie zawsze można było wprowadzić w życie nowe zasady, zwłaszcza gdy ścierały się one z głęboko zakorzenionymi obyczajami społecznymi, które potwierdzały i utrwalały dominację mężczyzn. U podstaw tego sys-