klstidwa019

L. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDOWA

ROZDZIAŁ 1. KOSMOGRAFJA I GEOGRAF JA

naprzód wschodzą czyli wchodzą albo wychodzą; następnie, wszedłszy, idą wyżej, chodzą górą, wreszcie spuszczają się i zachodzą. Niektóre, jak Plejady i Orjon, mogą kryć się na .pewną część roku; inne, należące do naokołobiegunowych, jako to Wóz, „kołem chodzą i nie kryją się". Są gwiazdy, co „mają krót-szą drogę“ do przejścia w ciągu nocy, a są też i takie, co mają dłuższą; tak np. Orjon „ma krótszą drogę" od Plejad i może je „dogonić". — Górowanie Plejad i Orjona obserwowane jest powszechnie; przyczem o gwieździe górującej mówi się, że „jest na tem miejscu, gdzie słońce w południe", „jak słońce w połowie dnia" lub też, najpospoliciej, że jest „na południu", „w południu", względnie, że „mija południe". Słyszymy więc (np. od zachodnich Małorusinów) takie zwroty: „Kosy (Pas Orjona) już przechodzą na południe" (to zn., że wkrótce nastąpi moment górnej kulminacji tych gwiazd), albo „(dziś) kosy ukazały się zrana na południu" (to zn., źe w owym dniu — a musiało to być, jak już wiemy, w samym końcu września — słońce wzeszło wkrótce po górowaniu Orjona) i t. p. Skutkiem podobnego sposobu określania górnej kulminacji gwiazd brak jest oczywiście analogicznych terminów dla Wozu (Niedźwiedzicy Wielkiej), on bowiem według ludu — zgodnie z prawdą — „na południe nigdy nie przechodzi" (to znaczy nigdy nie znajduje się w tej części południka, w której odbywa się górowanie słońca).

19. Inne położenia gwiazd poza ich przejściem przez południk są również w sposób przybliżony określane; umie też lud objaśniać względne oddalenie poszczególnych gwiazd od siebie; zwiaszcza ciekawe jest przy tem wszystkiem dzielenie nieba „na połowy" i wyróżnianie „środków". Tak naprzykład w pewnej wsi województwa krakowskiego chłop tamtejszy, charakteryzując mi bliżej pewien gwiazdozbiór (którego nie znałem pod miejscow^rą nazwą), objaśnił, że gwiazdy te „o połowę przodziej idą przed babami" (Ł j. Plejadami), co miało znaczyć, że gdy Plejady „się pokazują" (t. j. wschodzą), tamte „już są w południu" (górują). — O ile się pragnie określić położenie jakiejś gwiazdy, znajdującej się w danej chwili dokładnie na północy (czy na południu) w jednakowej odległości od E i W, — mówi się o niej, iż jest „na samej północy (wzgl. południu) po środku

Z natury rzeczy bardzo nieścisłe są określenia pewnej odległości gwiazd od widnokręgu wkrótce po ich wzejściu oraz na krótko przed zachodem. Pomijając takie powiedzenia, jak że dana gwiazda „jest całkiem niziutko; wydaje się, jakby ją dostał ręką", zwrócimy uwagę na oddawanie obchodzącej nas odległości przez długość czy wysokość jakiego ogólnie znanego przedmiotu lub przez przeciętny wzrost człowieka. Ten jednak sposób — choć oczywiście i do gwiazd oraz planety Wenus stosowany; w przeciwnym razie nie mówilibyśmy tu o nim — znacznie częściej służy do oznaczania położenia słońca. II nas używa się w takich wypadkach wysokości człowieka (mówi się zwykle: „wysoko na chłopa", „wysoko na dwóch chłopów", „na pięciu chłopów" ¹ i t. p.); na zachodniej Małorusi — m. i. długości kociuby (znam tylko w zastosowaniu do słońca); u Serbochorwatów — długości kopji oraz (częściej) ościenia²(miara ostań = 1,5—2’m); u Bułgarów — również ościenia. Analogiczny sposób określania wysokości ciał niebieskich jest praktykowany m. i. np. przez tubylców Kaukazu.

Przed kulminacją gwiazd mówi się o nich, że „podeszły wysoko", „już podeszły w górę", „już zwracają się do po-łudnią* i t p.; zaś po kulminacji — że „tylko co zeszły z południa") „chylą się ku zachodowi" albo „spuszczają się", „niatio się spuszczają", względnie „już są na zachodzie" czy „nad zachodem". Dla Huculszczyzny podał jeden z etnografów określenia kilku położeń Orjona zapomocą terminów odsłonecz-nych i innych; mówi się więc tam nietylko o znajdowaniu się tego gwiazdozbioru w danej chwili „na południu" ale także (w innych chwilach) „na wielkim (lub małym) pod wieczorku" i „na obiedzie". O ile mi dotychczas wiadomo, jest to jednak, gdy chodzi o Polskę, informacja zupełnie wyjątkowa.

20. O gwiazdach niewidzialnych w ciągu pewnego okresu roku, to znaczy o Orjonie i Plejadach, wyraża się lud, że giną, znikają, kończą się, gasną, kryją się, a po upływie pewnego czasu znów pokazują się, powstają. Zimą chodzą one górą i wtedy miarkuje się według nich pory nocy. Pod koniec zimy coraz bardziej »§pieszą się na zachód" (to zn. zmrok zastaje je z każdym dniem niżej nad widnokręgiem). Włościanie (na Rusi) nie zdają sobie zresztą sprawy z regularności tego „śpieszenia się" gwiazd i jeśli skutkiem tych lub innych przyczyn odnoszą w danym roku złudne wrażenie, że naprzykład Plejady „bardzo się śpieszą" (kuraSka kvapyt svydko), to wróżą sobie z tego wczesną wiosnę; zniknięcie bowiem Plejad jest (zgodnie z prawdą: ob. § 17) oznaką wiosny.

Choć z tego, że Plejady i Orjon na wiosnę zupełnie przestają

Niekiedy podobne określenia służą do wyznaczania położenia gwiazdy w odniesieniu nietylko do widnokręgu. Tak np. ze wsi Sitaniec pod Zamościem w Lubelskiem otrzymaliśmy zajmującą wiadomość, że według miejscowej ludności wie-®*orem w grudniu kwoczka (t. j. Plejady) znajduje się na 5 chłopów od ziemi na tytaim wschodzie (= NE); o godz. 8 wieczorem — na 4 chłopów ku wschodowi od patrzącego, o północy nad jego głową, o 2. po półn. — na 2 chłopy ku za-^®dowi od głowy, zaś nad ranem o godz. 5 na 3 chłopy od ziemi na letnim za-(= NW).

&Y-₁ * Porówn. co do przedmiotu, cz. I, str. 647, § 648 i str. 657, fig. 528, 11—12.

sfijfciriAiU: Kołtun Indowa Słowian, cz. II. 3