Scan 17 BMP

44 2. Wybrane teorie dewiacji

osiągania tych celów. Osoby, które nie są przestępcami, realizują te same cele w sposób zgodny z prawem, przestępcy naruszając je (więcej zob. Siemaszko, 1993).

Chociaż teoria zróżnicowanych powiązań nie spełnia warunków teorii w klasycznym rozumieniu tego pojęcia¹⁰, to jednak zyskała w krótkim czasie wielką popularność i do dziś uważana jest za jedno z ważniejszych dokonań myśli socjologicznej na temat przestępczości. Stało się tak prawdopodobnie dzięki wielkiej popularności, jaką w latach 50. zyskiwały koncepcje odwołujące się do behawiory-stycznych założeń zachowania człowieka. Zaowocowały one m.in. prawdziwym bumem psychologii eksperymentalnej. Teoria Sutherlanda szczególną popularność zaczęła zyskiwać pod koniec lat 50. i 60., wpisując się tym samym w klimat fascynacji nurtem poznawczym w psychologii społecznej, który połączył behawioryzm z umysłowymi koncepcjami przetwarzania informacji. Podobną koncepcję dotyczącą genezy agresywnych zachowań człowieka sformułowali w latach 50. Walters i Bandura (1969) (zob. rozdz. 6).

Wadą tej teorii jest natomiast niedocenienie znaczenia mechanizmów kontroli jednostki w kreowaniu zachowań przestępczych, a także pewnych predyspozycji wewnętrznych, np. temperamentu. Wszak przestępstwa impulsywne nie są marginesem zachowań dewiacyjnych (np. większość zabójstw czy przestępstwa w rodzinie dokonywane są właśnie impulsywnie, bez planowania). Co prawda Sutherland zakładał, że sama motywacja zachowania nie wystarczy, aby je zrealizować, ale przecież człowiek nie zawsze zachowuje się w oparciu o utrwalone schematy zachowania szczególnie wtedy, gdy narusza normy.

2.6. Teoria kontroli Hirscha

Nieco inaczej kwestię przyczyn dewiacyjnych zachowań potraktował Hirsch. Podstawowym założeniem jego koncepcji jest przekonanie, że przestrzeganie norm musi się jednostce opłacać, a opłaca się jej wtedy, kiedy naruszanie norm wiązałoby się z dużymi kosztami społecznymi, przede wszystkim z odrzuceniem przez osoby, na których jednostce zależy (Hołyst, 1999). Tiywializując nieco sprawę, można powiedzieć, że porządek społeczny jest dla jednostki ważny dlatego, że jest on ważny dla ludzi, z którymi jednostka czuje się związana. Im silniejsze więzi łączą ją z otoczeniem, w którym funkcjonuje, tym mniejsza jej skłonność do naruszania norm, i przeciwnie - im luźniejsze relacje łączą jednostkę ze społeczeństwem, tym większe prawdopodobieństwo zachowań nonkonformistycznych. Mimo że przywiązanie do „porządku konfor-mistycznego” sprawia wrażenie dość heteronomicznego, to jednak po pewnym czasie zaczyna działać jak samonapędzająca się maszyna, staje się pewną inwestycją, której konsekwencją jest prestiż, kariera, społeczny status, a przede wszystkim łatwość bu-

^,0 Właściwie, poza zespołem twierdzeń, w teorii zróżnicowanych powiązań ani nie opracowano oryginalnego aparatu metodologicznego, ani też nie podjęto prób weryfikacji założeń.

dowania osobistych scenariuszy życiowych. Hirsch wymienia cztery elementy owej / więzi jednostki ze społeczeństwem:

- • przywiązanie (attachment),

• zobowiązanie (commitment)^łl,

• zaangażowanie (involvment),

• przekonanie (belief).

Przywiązanie

i Oznacza emocjonalną więź jednostki z jej najbliższym otoczeniem społecznym (ro-l dziną, sąsiadami, kolegami itp.). Ten emocjonalny komponent stanowi ważny regula-\ tor zachowania jednostki. Stara się ona bowiem nie narazić swoim zachowaniem bli-' skim, nie zawieść ich zaufania, nie stracić dobrej opinii w ich oczach, zachowywać się zgodnie z oczekiwaniami społecznymi zawartymi w normach. W momencie, kiedy opi-• nia innych przestaje mieć znaczenie, zostaje wyłączny najważniejszy inhibitor zachowań społecznie nieakceptowanych. Przestrzeganie norm jest dla Hirscha równoznacz-i ne z ich internalizacją (Siemaszko, 1993). Był on stanowczym przeciwnikiem i nadmiernego psychologizowania. Odpowiednikiem przywiązania w innych koncep-cjach jest sumienie czy superego, ale zdaniem Hirscha, przewaga pojęcia „przywiąza-nie” polega na tym, że zakłada ono pewną elastyczność, wszak czasem okoliczności ■ społeczne sprzyjają zachowaniu nonkonformistycznemu, co niekoniecznie oznaczać

- musi zanik sumienia. Jeżeli na przykład dla jednostki wartością jest zdobycie pieniędzy, i to ich utrata nie musi oznaczać zlekceważenia tego celu czy uznania go za nieistotny

(Hirsch jako przykład podał rozwód).

; Zobowiązanie

[' Zarówno najbliższe otoczenie jednostki, jak i społeczeństwo jako całość dysponu

je ją całym systemem nagród i przywilejów dla ludzi zachowujących się zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. Są to: prestiż, pozycja zawodowa, szacunek i akceptacja, bez-l pieczeństwo, ochrona społeczna i inne. Jednostka przywiązana do otoczenia, w którym =' funkcjonuje, dokonuje jednocześnie pewnego bilansu zachowań opłacalnych i nieopłacalnych. Jeżeli zainwestowała w karierę życiową zgodną z oczekiwaniami społecz-^ nymi, to dochodzi do wniosku, że nonkonformizm w jej sytuacji jest po prostu nieopłacalny. Zobowiązanie jest racjonalną refleksją dokonywanych wyborów społecznych. Jednocześnie zaś jest ono bazą dla kształtowania się ambicji i dążeń, życiowych ce-: lów. Ten element stanowi jeden z głównych punktów opozycji Hirscha do teorii ano-f mii. U Durkheima (1979) system normatywny potrzebny jest po to, aby ograniczać nieokiełznane ludzkie ambicje, w teorii kontroli jest on stymulatorem ludzkich am-

, ¹¹ Siemaszko (1993) tłumaczy committment jako zaangażowanie, involvmenl zaś jako zaabsorbo-

: wanie. Autorka jednak przyjmuje tłumaczenie Hołysta (1999): commitment - zobowiązanie, invo-l bment - zaangażowanie, które lepiej oddaje ducha owych pojęć.