PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (49)

ksyjnie schematy zawierające potencjalnie istotne teksty i regulujące stosunek człowieka do świata. Folklor współczesny byłby więc realizacją pewnych istotnych kulturowo wątków bez dystansu do formy. Panuje tu nadal, jak w tradycyjnej kulturze ludowej, całkowita tożsamość z formą. Nie ma więc żadnej możliwości ustosunkowania się do narzuconych kulturowo ról, jednostka jest całkowicie z nimi tożsama. „Zdradzony mąż” szuka zemsty, zdradzony mąż jest więc rzeczywiście wściekły z zazdrości i — jak informują nas kroniki milicyjne i wieść gminna— rzeczywiście dokonuje nieraz okrutnej zemsty. Nikomu też nie przychodzi do głowy, że może być inaczej ani tym bardziej — że jest to „teatr” czy „folklor”. Marko Polo odnotowuje jednak taki oto obraz kirgiskiej krainy Kamuł:

„Życie pędzą w przyjemnościach, gdyż zajmują się tylko muzyką, śpiewem, tańcami, zamiłowanie mają do czytania i pisania i oddają się cielesnym rozkoszom, I zapewniam was, że gdy do domu przybędzie obcy w gościnę, są mu bardzo radzi i starają się uczynić wszystko, aby mu sprawić przyjemność. I rozkazują żonie, aby uczyniła wedle woli gościa, podczas gdy sami dom opuszczają na dwa lub trzy dni, udając się w interesach lub do swych will, skąd baczą na wszystko, co rodzinie i obcemu potrzebne być może. '[...] Przez ten czas gość pozostaje w domu gospodarza z jego żoną i żyje wedle swej woli, i śpi z nią w łożu, jakby była jego własną, i oddaje się rozkoszom. I wszyscy w tym mieście i w tej prowincji w ten sposób są rogaczami; lecz zaiste nie poczytują sobie tego za ujmę, lecz przeciwnie za wielki honor i zaszczyt, gdyż jest to zwyczaj powszechny w tej prowincji.”¹

Werbalizacja tekstu oznacza zarazem dystans do formy, skoro bowiem uświadomiliśmy sobie i nazwaliśmy to, o co naprawdę chodzi w obrzędzie, forma obrzędu staje się jedynie sposobem realizacji tego czegoś istotnego i jako taka może być zmieniona. Nic tak nie deprecjonuje religijnej obrzędowości ludowej jak wczytywanie się w Pismo Święte. Obrzędy okazują się wówczas tylko formą istotnych treści zawartych w tekście i jako takie traktowane są z dystansem. Rozprzestrzeniające się na wsi sekty religijne likwidują automatycznie w kręgu swych wyznawców całą obrzędowość religijną ludu.

Musimy tu jednak rozgraniczyć pojęcie folkloru od pojęcia kultury bytu. Pojęcie kultury bytu traktujemy znacznie szerzej. Folklor wyznaczają sytuacje, w których zachowania ludzkie przebiegają zgodnie z ustalonymi kulturowo schematami, „formami”, do których nie ma się dystansu. Kulturę bytu tworzą również zachowania twórcze. Mówiliśmy w pierwszym rozdziale o roli zachowań twórczych w regulowaniu stosunku człowieka do świata. W każdym działaniu twórczym jest więc zawarty potencjalnie „tekst” regulujący nasz stosunek do świata na zasadzie przenoszenia na zewnątrz naszych wewnętrznych struktur psychicznych. Dopóki jednak działanie twórcze jest działaniem twórczym, tekst ten nie wymaga werbalizacji. W przypadku pracy twórczej, twórca panuje nad formą, a nie odwrotnie — jak w przypadku folkloru. Akt twórczy polega ńa poszukiwaniu form coraz bardziej adekwatnych do wewnętrznych treści twórcy, a nie na podporządkowaniu się ^określonej formie. \

Sądzę, iż w badaniach empirycznych nad kulturą konieczne jest wyjście poza czysto zjawiskowy, najczęściej statystyczno-arikietowy opis problemów kultury pojmowanej selektywnie. Niezbędne jest więc, o czym mówiliśmy, przebadanie antropologicznych funkcji współczesnej obyczajowości i tego wszystkiego, co określamy mianem folkloru. Z drugiej jednak strony z tych krótkich rozważań nad tekstem nasuwa się wniosek o potrzebie przebadania funkcji „rozumienia” w upowszechnieniu dzieł sztuki. Powiedzie-

101

Marko Polo: Opisanie świata, Warszawa 1975, s. 126.