obraz5

32 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

2,1.8 Łączy, nie oznajmuje

Rytuały często występują w trybie łączącym. Dotyczą często nie tego, co jest, lecz tego, co mogłoby być, może być lub powinno być. Inicjacje i inauguracje - na przykład - wymagają zwykle pokory przyszłego władcy, który przysięga służyć swemu ludowi, stwierdza, że nie jest godzien wyznaczonej misji itd. (Turner, 1969/1977). Uroczystości i zjazdy polityczne zwykle celebrują wartości i przekonania, którym nieliczni tylko dochowują wierności po uroczystościach (MacAloon, 1982). Ceremonie religijne wymagają zachowania wyrażającego postawy i idee - na przykład błaganie lub strach - powszechnie uważane za nieodpowiednie poza ceremonią. Obywatelska cześć dla bohaterów kulturowych promuje prawie nieosiągalne standardy poprawności.

Thrner (1969/1977, 1975, 1982b) i jego szkoła (np. MacAloon, 1984b; Moore i Myerhoff, 1975,1977; Tlirner, 1982a) podjęli szczegółowe badania zależności między rytuałem a zwykłym życiem społecznym. Owa zależność ma cechy namysłu, komentarza, oceny i nadziei. Omawiając to zagadnienie, Handelman (1990) zauważa, iż rytuały mogą działać jako modele pewnej wersji porządku społecznego, przedstawiać ideę porządku społecznego lub też re-prezentować idee porządku społecznego, nigdy jednak po prostu nie odzwierciedlają strukturalnego status quo.

Wielu krytyków rytuału popełnia błąd, spodziewając się, że rytuały i ceremonie oznajmiają coś. Rozumując w ten sposób, wielu z nich oczywiście się myli - nie opisują we właściwy sposób świata, w którym mają one miejsce. Wszelako, rozpatrywane jako przypadek wyłączenia z typowych ograniczeń spraw praktycznych, pozwalają wyobrazić sobie, jak rzecz mogłaby się przedstawiać, a także ocenić, jak się powinna przedstawiać. Jest to ważna funkcja społeczna, której nie wolno pomniejszać.

Jest jeszcze inna strona trybu łączącego rytuału. Jak zauważył van Gennep (1908/1960), później zaś Thrner (1969/1977; 1982b) poddał analizie, struktura wielu rytuałów zawiera sferę graniczną, próg czy pośredniczące miejsce lub pośredniczący czas. To ustanawia czas wyłączenia z normalnych ról społecznych, odpowiedzialności, reguł, porządków, a nawet rodzajów myśli. Nabożeństwo religijne jest czasem wyłączenia z pracy, w którym uczestniczą na równych prawach: bankier i pożyczkobiorca, wiceprezes spółki i doker portowy. Dzień weselny, przypadający na okres pomiędzy pozostawaniem w stanie wolnym a społecznie trudniejszym statusem osoby zamężnej czy żonatej, jest okresem wyłączenia z czasu zwyczajnego.

Z tymi okresami granicznymi może się wiązać znaczny zakres swobody w aktywności społecznej oraz potencjał wolności i kreatywności myśli społecznej. Karnawał, zjazdy polityczne, mecze piłkarskie i wie-< /.< >ry kawalerskie to - w zakresie dopuszczonym przez rytuał - przy-I I,idy zachowania rozpasanego (np. litmer 1982a). W czasie karna-w.ilu wolno więc popełniać różne grzechy, podobnie jak delegatom wolno nosić czapeczki na zajazdach politycznych. Cechę graniczności w stosunku do otoczenia wykazywały również pewne mchy intelektu-.ilne czy słynne zdarzenia w historii, rytualnie określone i nacechowano niezwykłą wolnością w poczynaniach oraz kreatywnością myśli -im przykład, Niemcy okresu Republiki Weimarskiej, Paryż w latach 1920., 1..110 Miłości, maj 1968 i Praga 1992².

2.1.9 Symbole skuteczne

' iymbole rytuału są prawdziwie skuteczne. Ujawniają swą skuteczność i>nnad i poza sposobami językowego kreowania zjawisk. Skuteczność wmboli rytualnych jest wyraźniejsza w rytuałach przejścia i innych ry-1 uniach transformacji (np. van Gennep, 1908/1960; Myerhoff, Cami-iin i Turner, 1987), podczas których chłopcy stają się mężczyznami, d/.iewczęta - kobietami, osoby stanu wolnego - zamężne bądź żonate, < >1 tywatele jednego kraju - obywatelami innego, prywatne osoby - obywatelami w służbie publicznej czy wojskowymi, i na odwrót. Ekwiwalentną skuteczność wykazują symbole wszystkich rytuałów, nawet wtedy, gdy transformacje społeczne - odmieniając psychikę i doświadczenie * społeczne - nie są wyrażanym wprost celem rytuału, piosenki, tań-<•,>, gestu, modlitwy, wspólnoty, ofiary, strojów, masek, architektury itd. (np. Bloch, 1989, s. 19-45; Goodman, 1988; Turner, 1967, 1982a; Ymmg-Laughlin i Laughlin, 1988). Owa skuteczność symboli to element niezmiernie istotny; szerzej omówimy go w rozdziale 6 (zob. Au-Min, 1962/1993 oraz główne argumenty Lśvi-Strauss a, 1958/1970, s. 239-284).

2.1.10 Symbole skondensowane

< )d czasu, gdy eseje Geertza (1973) na temat „opisu zagęszczonego” I walk kogutów na Bali uznano za wzorce analizy kulturowej, stało się jasne, że społecznie istotne symbole złożone są z warstw znaczeniowych i wielorakich jednoczesnych odniesień. Badacze społeczni muszą zatem odsłonić owe znaczenia, zbadać ich uwarstwienie i prześle-c l/.ić odgałęzienia, albowiem pełne znaczenie społecznie istotnych sym-