Obraz0 (10)

348 O poezji naiwnej i sentymentalnej

ki, jeśli ma ona być poetycka. Nawet przez złośliwe szyderstwo, z jakim Lukian i Arystofanes znęcają się nad Sokratesem, przebija powaga rozumu, który na sofiście bierze ódwet za prawdę i walczy o jakiś ideał, chociaż nie zawsze go wypowiada. Pierwszy z nich, Lukian, dał też ponad wszelką wątpliwość dowód takiego właśnie charakteru w Diogenesie i Deirto-naksie; a w czasach nowszych jak wielki i piękny charakter ukazuje przy każdej godnej sposobności Cer-vantes w Don Kichociel Jak wspaniały ideał musiał żyć w duszy poety ¹, który stworzył postaci Toma i Zofii! Jak bardzo, jak silnie potrafi, gdy zechce, wzruszyć nas swym błazeństwem Yorick! Także u naszego Wielanda rozpoznaję tę powagę uczucia; nawet najbardziej swawolne igraszki jego humoru ożywia i uszlachetnia wdzięk serca; wyciska on swoje piętno także na rytmie jego pieśni i nigdy nie brak mu siły polotu, by wznieść nas, kiedy należy, do najgórniej-szych wyżyn.

Nie można natomiast powiedzieć tego samego o satyrze Wolterowskiej. Niewątpliwie i u tego pisarza tylko prawda i prostota natury jest tym, czym niekiedy wzrusza on nas poetycko, czy to gdy osiąga ją rzeczywiście przedstawiając charakter naiwny, jak wielokrotnie w swoim Prostaczku, czy gdy, jak w Kan-dydzie, szuka jej i jest jej mścicielem. Tam, gdzie nie zachodzi ani pierwszy, ani drugi przypadek, może on nas wprawdzie bawić jako umysł dowcipny, ale nie wzrusza nas jako poeta. Zawsze jednak u podstaw jego szyderstwa za mało jest powagi, co zasadnie każe nam powątpiewać o jego poetyckim powołaniu. Wszędzie natrafiamy tylko na jego intelekt, a nie na uczucie. Pod tą wesołą powłoką nie widać ideału, w tym * Fieldinga w Tomie Jonesie (przyp. tłum.).

ciągłym ruchu nie ma prawie nic absolutnie stałego. Jego zadziwiająca rozmaitość form zewnętrznych nie tylko nie dowodzi wewnętrznej pełni jego ducha, lecz stanowi raczej zastanawiające świadectwo czegcś przeciwnego, bo przy wszystkich tych formach nie znalazł ani jednej, w której umiałby wyrazić serce. Toteż nasuwa się nieomal obawa, że w tym bogatym geniuszu tylko ubóstwo serca było tym, co mu kazało specjalizować się w satyrze. Gdyby było inaczej, musiałby na swojej rozległej drodze w jakimś punkcie wyjść z tej wąskiej koleiny. A tymczasem przy całej ogromnej zmienności materiału i formy zewnętrznej widzimy, jak wciąż powraca z ubogą jednostajnością ta sama forma wewnętrzna; mimo rozległości swej drogi życiowej nie wypełnił on w samym sobie kręgu, który przejść musi ludzkość, tak jak obserwujemy to z radością u satyryków wymienionych wyżej.

Jeśli poeta w ten_ sposób przeciwstawia naturę | sztuczności, a ideał rzeczywistości,, że przeważa przed-Stąydenie' pierwszego elementu i upodobanie w nim staje ~slę~~trczuciem "dominującym, wówczas nazywam go poetą elegijnym. Także ten rodzaj, podobnie jak satyra,' dzieli się na dwie klasy. Albo natura i ideał jest przedmiotem smutku, co zachodzi wtedy, gay' natura jest przedstawiona jako utracona, a ideał jako nieosiągalny, albo i natura, i ideał są obiektami radości, gdy są przedstawione jako rzeczywiste. W pierwszym wypadku będzie to elegia w wąskim tego słowa znaczeniu, w drugim — idylla w znaczeniu najszerszym \ ¹

Że nazw „satyra", „elegia" i „idylla’ używam w sensie szerszym, niż to się czyni zazwyczaj, z tego nie będę się musiał usprawiedliwiać przed czytelnikami, którzy głębiej wniknę w tę sprawę. Przy tym celem moim nie jest bynajmniej przesuwanie granic, jakie dotychczasowy usus z dobrym uzasadnieniem wy-

Obraz0 (10)

Obraz0 (10)

Obraz0 (10)

Obraz0 (10)