Obraz0 (71)

54 III. W przededniu niepodległości. Działalność socjalna na terenach zaborów

ków¹⁰⁹. Ludwik. Krzywicki pisał przed laty, że: Ustrój polityczny, oparty na władzy absolutnej monarchy, w całym państwie rosyjskim powściągał wśród ludności wszelkie objawy jakiejkolwiek samodzielności. W dzielnicach polskich do tego tępienia inicjatywy społecznej dołączała swój wpływ jeszcze nowa pobudka - walka z narodowością polską. Nawet instytucje dozwolone w Rosji spotykały się w obrębie terytoriów polskich z zakazem stanowczym¹'⁰. Krótko mówiąc, autorytaryzm władzy politycznej, paternalistyczna tradycja pomocy oraz polityka narodowościowa stano-

wojennym zzz c-piera o: ch i es: kolea

wiły te czynniki strukturalne, które w znacznym stopniu warunkowały rozwój instytucji ochrony socjalnej na obszarze byłego zaboru rosyjskiego.

2. Za¹

Reakcją na niedorozwój publicznej ochrony socjalnej, pomimo rozmaitych utrudnień administracyjnych ze strony władz rosyjskich, były oddolne inicjatywy o charakterze dobroczynnym czy filantropijnym podejmowane przez przedstawicieli społecznych i gospodarczych elit. W zaborze rosyjskim socjalny charakter działalności publicznej często splatał się z poczuciem misji zachowania kulturowej ciągłości narodu polskiego i przeciwstawienia się narodowościowej polityce zaborcy. Szczególną troską objęto dzieci i młodzież a wiele powstałych w XIX w. towarzystw dobroczynnych oprócz funkcji opiekuńczych pełniło również funkcje wychowawcze

Nil WEDC *

-.-nr. s wara i

Jf—£VT»i

i oświatowe. Wiek XIX spinał klamrą dwa doniosłe nurty ideologiczne - oświecenie i pozytywizm - których ideologie odcisnęły się wyraźnym piętnem na praktyce życia społecznego. Idea „narodu doskonale urządzonego”, głęboko zakorzeniona już w twórczości działaczy polskiego oświecenia, wymagała pielęgnacji cnoty obywatelstwa tak, aby realizacja partykularnych interesów nie odbywała się kosztem inte-

J2T7CT

nimi

resu ogółu. W tym nurcie obywatelskiej powinności mieściło się przeciwdziałanie ubóstwu oraz dbałość o wychowanie przyszłych pokoleń¹¹¹.

Zmiana warunków politycznych po upadku powstania styczniowego wymagała z kolei pragmatycznego dostosowania środków działania do zaistniałej sytuacji. Pozytywistyczne hasło samoorganizacji społecznej znalazło swoje zwieńczenie m.in. w działalności dobroczynnej i filantropijnej, także rozwijanej nielegalnie, mającej na celu niesienie pomocy potrzebującym. Dość paradoksalnie, niedorozwój publicznych instytucji ochrony socjalnej oraz represyjna polityka zaborcy wobec narodu polskiego przyczyniły się do ukształtowania kapitału społecznego, z którego skwapliwie korzystano także w następnym stuleciu, w szczególności w okresie II Rzeczpospolitej. Model publicznej opiekuńczości, jaki ukształtował się w okresie między-

we*

itn

M

¹⁰⁹ Jako przykład ograniczania oddolnej inicjatywy polskiej Krzywicki podaje ogólne liczby zatwierdzonych przez władze zaborcze organizacji społecznych żywiołu polskiego, a wśród nich Kas Zawodowych i Towarzystw Pomocy Wzajemnej. W latach 1870-85 zatwierdzono tylko 3 takie organizacje, w latach 1886-95 - 11 (w tym prawie wyłącznie były to kasy urzędników magistratów miejskich), w latach 1896-99 - 16, a w latach 1900-05 - 9. Zob. L. Krzywicki, „Służba społeczna w Polsce”, Komitet Polski Międzynarodowej Konferencji Służby Społecznej, Warszawa 1928, str. 7.

¹¹⁰Tamże, str. 6.

¹¹¹ Szerzej na ten temat zob. J. Szacki: „Ojczyzna. Naród. Rewolucja”, PIW, Warszawa 1961, str. 84-101.

m

■