P1190203 (2)

316 ARCHEOLOGIA W BADANIACH NAJSTARSZYCH ZESPOŁÓW

na terenach przyległych do kościoła, jak i w jego wnętrzu. W tym samym czasie spalony został wał obronny. Tuż po tych wydarzeniach, łączonych z walkami książąt dzielnicowych, m.in. z najazdem księcia Władysława Odonica, przebudowano cały zespól klasztorny. Ponieważ gród w Mogilnie nie miał podgrodzi, przypuszcza się. że to klasztor mógł być głównym czynnikiem przekształceń ośrodka grodowego w organizm wczesnomiejskL Przebudowa objęła nie tylko zabudowania klasztorne, ale wzniesiono też nowe umocnienia obronne. W połowie X1U w. w miejsce drewniano-ziemnych obwałowań osady wybudowano pierwsze obwarowania rautowane. Byłby to zatem jeden z najstarszych w Polsce przykładów fortyfikacji wybudowanych z cegły. Zastanawiający na tym tle jest fakt. że zabudowania klasztorne długo pozostawały drewniane. Zdaniem Jadwigi Chudżiakowej (1984), pierwsze budynki murowane klasztoru w Mogilnie pojawiły się nie wcześniej niż w pierwszej połowie XIII w.

W trakcie prac archeologicznych na terenie zespołu klasztornego w Mogilnie odsłonięto pięćdziesiąt cztery groby. Najstarsze zidentyfikowano w krypcie wschodniej oraz na zewnątrz kościoła wokół prezbiterium. W pierwszym przypadku stwierdzono powszechny brak trumien oraz wyposażenia. We wszystkich grobach pochowani byli mężczyźni. W krypcie, po stronie wschodniej kościoła, zidentyfikowano dwa pochówki. Jeden z nich. usytuowany wzdłuż południowego muru krypty, przy którym znaleziono ołowiany pastorał, określono jako grób opala. Ale i on złożony został bezpośrednio w ziemi. Natomiast w krypcie wschodniej natrafiono na zagadkowy wkop o głębokości ponad 4 m, kształtu owalnego, interpretowany jako najstarsze miejsce chowania zakonników. Hipoteza ta jest trudna do weryfikacji, jako że we wnętrzu wkopu natrafiono na niewidka ilość szczątków ludzkich, a pierwotna zawartość obiektu uległa zaburzeniom. m.in. w wyniku posadowienia na jego części w pierwszej połowie XIII w. ceglanego grobowca. W nawach kościoła odsłonięto pięć kolejnych pochówków należących do najstarszego poziomu stratygraficznego, co do których przypuszcza się, że mogą być datowane na okres wczesnośredniowieczny. Ale i w tym przypadku brak znalezisk, które przypuszczenie to czyniłyby hardziej wiarygodnym. Jest natomiast wysoce prawdopodobne, że wiele grobów ź najstarszego okresu, zniszczonych w trakcie kolejnych przebudów kościoła, złożono w odsłanianych w trakcie badań ossarlach. Osoby grzebane we wczesnym średniowieczu w ołwęble kościoła uznano za zakonników. Przypuszcza się. że ludność świecka chowana była na cmentarzu usytuowanym przy trzynastowiecznym kościele św. Jakuba (j. Chudzlakowa 1997).

Podwójna fundacja i spór o pochówek książęcy

Jeszcze liardzici frapujących wyników dostarczają badania opactwa pobenedyk-tyOskiego w Lulaniu; jest to miejscr w pobliżu najważniejszych szlaków prowadzących z Wielkopolski na BgnS Charakterystyczne jest usytuowanie klasztoru

I w strefie zasobnej w jeziora i osadniczo już wcześniej zagospodarowanej. Teren, na którym stanął klasztor, obejmował wydłużone wzgórze morenowe. Od strony południowej sąsiadowało ono z jeziorem, a od północnej otoczone było mokradłami. Badania wykazały, że kulminacja wzgórza nie była zasiedlona przed powstaniem zabudowań konwentualnych. Najbliższe osiedle wczesnośredniowieczne, datowane na przełom X i XI w., zidentyfikowano poniżej, w rejonie dzisiejszej wsi Lubiń⁴.

Kompleksowe prace archeologiczne prowadzono tu w okresie od 1978 do 1994 r. Objęły one obszar wzgórza klasztornego, wnętrze kościoła, a także kościół św. Leonarda wraz z przyległym doń cmentarzem. Najciekawszym wynikiem badań było wykazanie, że budowa pierwszej bazyliki konwentualnej p.w. Najświętszej Marii Panny, rozpoczęta w ostatniej ćwierci XI w., nie została doprowadzona do końca. Najstarszy kościół rozpoznano w niewielkim stopniu, można jednak stwierdzić, iż miała to być bazylika znacznych rozmiarów. Tę pierwszą, nieudaną fundację łączy się schyłkiem panowania Bolesława Śmiałego. Zdaniem Zofii Kurnatowskiej (red., 1996) między tym etapem a następnym -kiedy ukończono realizację inwestycji, upłynąć musiało co najmniej kilkadziesiąt lat. Wznowienie fundacji klasztoru datuje się bowiem dopiero na czasy Bolesława Krzywoustego. Interesującym wynikiem badań jest stwierdzenie, że w drugiej fazie odstąpiono od pierwotnej koncepcji planu przestrzennego budowli. Można więc powiedzieć, że w rzeczywistości była to nowa fundacja, na dodatek zainicjowana po długiej przerwie. Już od samego początku budowę konwentu podporządkowano projektowi nie tyle świątyni - jak to miało miejsce wjtipizypadkach opisanych wcześniej - co całemu kompleksowi budynków Irjmoszonyrli zgodnie z modelem reguły benedyktyńskiej, a zatem kościoła, czworolx>ku klauzury oraz towarzyszącego tym budowlom cmentarza. Plan kościoła klasztornego, wzniesionego w technice opus emplectum z różnych surowców skalnych, został w porównaniu z pierwszym wydatnie zredukowany w wielkości (do 1} x 9,5 m) i w formie. Ograniczał się do jednonawowej świątyni z transeptem i trzema apsydami. Dopiero w kolejnej fezie, przypadającej na drugą połowę XII w., dobudowano trójkondygnacyjny masyw zachodni. Do budowy murowanego claustrum przystąpiono dopiero po wybudowaniu kościoła Jego najwcześniejszą fazę, datowaną na drugą połowę XII w., wyznacza skrzydło wschodnie (ryc. 13.6). Jeszcze przed końcem tego stulecia klasztor w Lubiniu zamieszkiwało trzydziestu czterech mnichów. W pierwszej tercji XIII w., w miejscu apsydy główne) wybudowano skarpowane prezbiterium. rozebrano też północne ramię transeptu. Jednocześnie powstała prostokątna kaplica, wbudowana między północną ścianę prezbiterium a kapitularz Z, romańskiego wystroju architektonicznego przetrwało do naszych czasów niewiele; są to głównie różne detale architektoniczne. Uwagę przyciąga czwo-

^HbRemuwjni dziejami aespołu klasztornego w Lubiniu więcej danych znajdą w pubilktcjKh. pat m tn.. Z. Perzanowski 1978, M. Sklhniewskl 19HH. Z. Kurnatowska red. 1996, w cytowanych pracach literatura