P4290102

C:y Polska straciła w. XIX pod względem nowoczesnej cywilizacji? ibt

cesów cywilizacyjnych, ich typologii, ich dziedzictwa — niezależnie od zmiennych podziałów politycznych.

Nasuwa się pytanie, czy w innych dzielnicach ziem polskich wytwarzały się także ośrodki nowoczesnej cywilizacji — mimo aaynchro-nizacji w ich uprzemysłowieniu.

Rozważmy hipotetycznie rolę cywilizacyjną Poznania w stosunku do ziem północnych i zachodnich. W ich strukturze rolniczej typu kapitalistycznego (tak trafnie zanalizowanego przez J. Marchlewskiego)^ł* dominowała sprawa modernizacji (mechanizacji) rolnictwa — zarówno folwarcznego jak włościańskiego — oraz rozwoju przemysłu £Qlno-spożyw-czego, wytwórczości narzędzi i maszyn dla tych gałęzi gospodarki. W zaborze pruskim ten typ średnio- i drobnokapitalistycznej gospodarki nie ustępował pod względem efektywności tymże klasom gospodarstw niemieckich na ziemiach Pomorza, Brandenburgii, Meklemburgii.

Społeczeństwo Wielkopolski wytworzyło w Poznaniu ośrodek inicjujący różne formy empirycznego postępu techniczno-ekonomicznego w oparciu o zasadę jego samofinansowania przez placówki spółdzielczości kredytowej, zaopatrzenia i zbytu oraz rozwój drobnotowarowej produkcji w miastach i miasteczkach^lł. Funkcje cywilizacyjne tego typu gospodarki upowszechniane rozbudowanym systemem prac organicznych obejmowały działalność oświatową oraz wytwarzanie instytucji popierających naukę (TPN w Poznaniu) i kształcenie kadr (stypendystów m.in. na uczelniach w Berlinie, Wrocławiu). Koncepcje wybitnych twórców programu pracy organicznej (K. Marcinkowskiego, K. Libelta, A. Cieszkowskiego) sformułowane w statucie Ligi Polskiej (czerwiec 1849 r.) — mimo jej likwidacji formalnej — okazały się żywotne w drugiej połowie XIX w. w zasięgu międzydzięlnicowym. Od lat osiemdziesiątych XIX w. z inicjatywy A. Cieszkowskiego zapoczątkowano Zjazdy Prawników i Ekonomistów w Krakowie (1882), we Lwowie, w Poznaniu. Problematyka obrad dotyczyła (porównawczo) spraw całego kraju; inspirowała przenoszenie wzorów wielkopolskich nie tylko na Pomorze i do skupisk etnicznych polskich na Śląsku, ale także do Galicji. Z kolei na tym terenie Lwów stawał się ośrodkiem aktywnej działalności mieszczaństwa zaangażowanego w rozwoju gospodarki nowego typu: rolniczej i surowcowo-wydobywczej.

W Królestwie Polskim — obok własnego rodowodu programu prac organicznych — można dostrzec adaptację doświadczeń Wielkopolski w kręgu ziemiaństwa (Tow.'Rolniczego 1. 1858—62, a także Centralnego Tow. Rolniczego po 1906 r.). Znamienna jest jednak po 1864 r. ewolucja programu pracy organicznej przez jej skojarzenie z demokratycznymi tendencjami pozytywizmu warszawski ego, z naukową wykładnią nowoczesnej cywilizacji przez grono wykładowców i wychowanków Szkoły Głównej w Warszawie (1862—69)¹⁴. W tym nurcie zaznaczyły się też pierwsze tendencje krytyczne wobec wzorców cywilizacyjnych kapitalizmu.

“ J. Marchlewski, Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskiego zaboru pruskiego, Lwów 1903.

u W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX to. Dzieje pracy organicznej, Poznań t. 1—3, 1951, 1959, 1987; Dzieje Wielkopolski. Przew. Kom. Red. Cz. Łuczak. T. II — lata 1793—1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973.

| S. Kieniewicz, Problem pracy organicznej (1840—1890) {w:J VIII Powszechny Zjazd Historyków Polskich 1958, z. 4, Warszawa 1960, s. 169—232; I. Pietrzak--Pawłowika, Praca organiczna wobec wielkokapitalistycznych przeobrażeń w Królestwie Polskim, „Przegl. Hist.” 1963, nr 3, s. 432_56.