Ukrainiec3

V. Polskie stereotypy narodowe

304

wane w utworach Józefa Łobodowskiego, Włodzimierza Odojewskiego, Andrzeja Kuśniewicza nie miały większego wpływu na „społeczne wyobrażenia” — twierdzi Danuta Sosnowska (1995: 131). Dotyczy to także publicystyki na łamach paryskiej „Kultury” wydawanej przez J. Giedroycia oraz nowszych publikacji dokumentacyjnych, takich jak Bracia zza Buga. Wspomnienia z czasu wojny zebrane przez Jana Turnaua i wydane w roku 1999 w Lublinie przez Wydawnictwo UMCS.¹

Trzeba jednak w tym miejscu podkreślić, że w sposobie przedstawiania rzeczywistości obiegi potoczny i literacki rządzą się własnymi prawami i nie mogą być utożsamiane. Jest prawdą, że stereotyp „żeruje na kiepskiej literaturze” (Sosnowska 1995: 130) oraz że z drugiej strony literatura przenosi na karty utworów stereotypy utrwalone w obiegu potocznym, utrwala je i nawet zaostrza (Mitosek 1974). Zachodzi jednak istotna różnica co do konstrukcji podmiotu, będącego nosicielem sądów przekonaniowych. W przypadku tekstów literackich jest to zawsze konkretny autor, w przypadku obiegowych stereotypów potocznych — rekonstruowany podmiot zbiorowy. Dlatego wykorzystanie autorskich tekstów — literackich, wspomnieniowych, publicystycznych, reportażowych — do rekonstrukcji stereotypu jako składnika mentalności zbiorowej wymaga wielkiej ostrożności. W przypadku uznawania indywidualnych sądów autora za sądy powszechne istnieje niebezpieczeństwo dokonania uogólnienia nieuprawnionego, fałszywego.

Do świadomości zbiorowej, której nosicielem jest tzw. przeciętny Polak, członek wspólnoty językowo-kulturowej, najłatwiej dotrzeć przez odpowiednio przygotowane i przeprowadzone badania ankietowe, poddające się interpretacji statystycznej. Ich dodatkową zaletą jest to, że mogą być powtarzane co pewien czas, co daje możliwość obserwacji dokonujących się zmian. Od lat takie badania prowadzą socjologowie, a od pewnego czasu czynią to także językoznawcy. Ci ostatni przywiązują wagę nie tylko do ocen, genezy i funkcji stereotypów oraz ich społecznej dystrybucji — co jest preferowane w badaniach socjologicznych — ale przede wszystkim próbują zrekonstruować bazowe treści opisowe stereotypu, ich wewnętrzną organizację i strukturę aspektową, co w kolejności daje podstawę do opisania zmiennego profilowania bazowych treści stereotypu w dyskursie publicznym i w tekstach autorskich.

W sondażu przeprowadzonym w roku 1993 przy użyciu pewnej wersji dyferen-cjału semantycznego Osgooda (skrótowo: D YF-93) w środowisku studentów Lublina na temat postrzegania sąsiadów Polski przez studentów, uwzględniono 26 cech umieszczonych na skalach bipolarnych.² Ukraińcowi przypisano 19 cech z ewalua-cją dodatnią, a 7 — z negatywną. Jeśli wszystkie badane cechy uszeregować od podawanych najczęściej do najrzadszych (liczono procent możliwych do osiągnięcia wska-305

Semantyka i polityka. Nowy profil polskiego stereotypu Ukraińca

zań danej cechy^{3 4 5}), otrzymamy dla Ukraińca obraz następujący (dla porównania podajemy też dane dotyczące Rosjanina i Polaka):

Na stereotyp składa się przede wszystkim zespół cech o wysokich wskaźnikach wskazań. Nie jest jednak sprawą oczywistą, jaki wskaźnik jest wystarczająco „wysoki”, od jakiego liczbowego progu cechę można uznać za społecznie utrwaloną. Każdy wybór takiego progu może budzić zastrzeżenia. Jeśli przyjąć za próg wskaźnik 40%, to w stereotypowym obrazie Ukraińca znajdą się obok patriotyzmu, dumy także wysoce pozytywna odwaga (którą Polacy sobie przypisują w stopniu najwyższym!), obok zawziętości, także agresywność i nadużywanie alkoholu, oraz takie cechy trudne do jednoznacznego zaszeregowania na osi plus — minus, jak bieda i nacjo-nalizm.^u' Najwłaściwszym rozwiązaniem wydaje się jednak podanie wszystkich cech z zaznaczeniem, jak często były wskazywane przez respondentów. Tak właśnie jest zbudowana poniższa tabela (tab. 16). W świetle jej danych widać, że polski stereotyp Ukraińca nie był bynajmniej jednoznaczny co do wartościowania, przeciwnie, był ambiwalentny, podobnie jak stereotyp Rosjanina i autostereotyp Polaka.

Jest interesujące, że wszystkim trzem narodowościom słowiańskim młodzi respondenci przypisali ten sam negatywny syndrom biedy, pijaństwa, nietolerancji i agresywności, oraz pozytywny syndrom patriotyzmu, odwagi, dumy i nieustępliwości. Natomiast cechą najsilniej kontrastującą wizerunki Polaka, Ukraińca i Rosjanina były — w oczach polskich respondentów — religijność i czystość.¹⁷ Etnocentryzm tego widzenia staje się oczywisty przy zestawieniu ze znacząco innym niemieckim stereotypem Rosjanina i Polaka (zob. Bartmiński 1997; w tym tomie na s. 234 i 236-238).

Nas interesuje tu jednak pytanie, czy wizerunek Ukraińca ulega z upływem czasu jakiemuś przewartościowaniu, i ewentualnie co jest czynnikiem sprawczym dokonujących się zmian, co im sprzyja. Odpowiedź może przynieść tylko analiza porównawcza danych z różnych lat i odwołanie się do kontekstu historycznego.

Porównywalnych danych dostarcza wspomniana ankieta ASA, była bowiem przeprowadzona dwukrotnie, pierwszy raz w roku 1990, drugi raz w tym samym środowisku, z zastosowaniem tego samego pytania, w roku 2000. Omówię jej najważniejsze wyniki.⁶

W roku 1990 cechy podane przez respondentów ASA w odpowiedzi na pytanie o „prawdziwego” Ukraińca (zob. tabela 17) ułożyły się w cztery zespoły. Najliczniejszy zespół tworzyły przypisywane Ukraińcowi charakterystyki ideologiczne:

Autor książki zebrał relacje Polaków z okresu II wojny światowej, której pozytywnymi bohaterami są Ukraińcy. Książka wydana została w nakładzie 500 egzemplarzy; do marca 2005 rozeszło się 90% nakładu.

Były to zespoły cech, o czym na s. 231 w tym tomie. O metodzie zob. s. 76 i nast.

Uzasadnienie takiego sposobu obliczania danych, odbiegającego od klasycznego modelu Os-gooda, stosowanego zwykle przez socjologów, zob. Bartmiński 1988b.

Nacjonalizm przeciwstawiany kosmopolityzmowi jest wartościowany raczej pozytywnie niż negatywnie, podczas gdy w opozycji do pozytywnie wartościowego patriotyzmu przyjmuje wartość negatywną.

Zbieżność w tak silnym eksponowaniu tych dwóch cech nasuwa przypuszczenie, że czystość mogła być przez respondentów rozumiana nie tylko w sensie fizycznym, lecz także kulturowym.

Zob. też tom JWP 2006, s. 373-379.