Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

znaczenia strukturalnego domyślamy się ogólnie, co mogą oznaczać wyrazy niedawno powstałe, takie jak: tekściarz, ochroniarz, parkieciarz itd. (zob. też niżej podrozdział 5.2.).

Znaczeniem przenośnym (metaforycznym) wyrazu nazywane jest znaczenie wtórne leksemu, które zostaje mu nadane w zestawieniu z innymi wyrazami użytymi w konkretnym kontekście. Zwiększa ono ekspresywność języka, wzbogaca różnorodność sposobów przekazywania tej samej lub podobnej treści, dodaje wypowiedzi wyrazistości i obrazowości. Znaczenie przenośne wyrazów występuje w języku potocznym, np. głowa 'o człowieku ze względu na jego umysłowość i zdolności’: Radziły nad tym najwybitniejsze głowy; gorączka ‘atmosfera podniecenia, zdenerwowania, niepokoju’: W domu zapanowała gorączka oczekiwania na przyjazd gości; noga ‘lekceważąco o kimś ślamazarnym, niezręcznym, o niedołędze’. Por. też obelżywe (przenośne) użycie wyrazów: krowa, małpa, fłądra, szmata, palant, a także: zegar chodzi, czas biegnie, pędzi czy lata lecą itd.

4.4.3. Zmiany znaczeniowe leksemu

Najbardziej tradycyjną dziedzinę leksykologii - obok etymologii - stanowi analiza historycznej zmienności znaczeń wyrazów. Zmiany znaczeniowe leksemów są procesami diachronicznymi, zachodzącymi w planie historycznej ewolucji zasobu leksykalnego. Terminem „zmiana znaczeniowa” określa się przesunięcie dotyczące wartości leksykalnej wyrazu związane z rozwojem języków. Do najczęstszych zmian znaczeniowych należą zmiany oparte na użyciach przenośnych (metaforycznych lub metonimicznych), por. np. staroffanc. bureau ‘sierść’, potem kolejno ‘sukno z sierści’, ‘stół nakrywany takim suknem’, ‘pomieszczenie, w którym znajduje się taki stół’, ‘instytucja mieszcząca się w takich pomieszczeniach’ itp. (por. poi. biuro, ros. 6topo)\ franc. tete ‘głowa’, z łac. testa ‘czerep, naczynie gliniane’. Do podstawowych typów przekształceń znaczeniowych zaliczamy zawężenie znaczenia, rozszerzenie znaczenia, przeniesienie nazwy oraz zmiany stylistyczno-ekspresywne.

Zawężenie znaczenia (inaczej: specjalizacja znaczeniowa) to proces polegający na ograniczeniu treści leksemu: pierwotna (genetyczna) treść szersza ulega zawężeniu w historii funkcjonowania leksemu. Zwężenie zakresu znaczeniowego często zachodzi wtedy, gdy wyraz zostaje ograniczony do użycia w jakiejś mniejszej społeczności językowej, np. w jakiejś gwarze lub języku specjalnym, por. franc. pondre ‘składać jaja, znosić jaja’ z łac. ponere ‘kłaść w ogóle’ - ograniczone głównie do użycia na wsi). Zawężenie znaczenia można zaobserwować m.in. w następujących wyrazach polskich (podajemy w dużym uproszczeniu): bydło - staropolskie ‘byt, stan, dobrobyt’ > staropolskie ‘majątek, posiadanie, podstawa bytu’ > średniopolskie ‘to, co jest; wszelkie stworzenie’ > średniopolskie ‘zwierzęta domowe’ > nowopolskie ‘krowy, cielęta, woły’; gromada - staropolskie, średniopolskie ‘mnóstwo, wielka ilość; sterta, stos’ > nowopolskie (potocznie) ‘tylko o ludziach: wielka ilość’; jarzyna - staropolskie ‘zasiew wiosenny, zboże jare’ > średniopolskie, nowopolskie ‘roślina ogrodowa, warzywo’; przystojny - średniopolskie ‘taki, który przystoi; stosowny’ > współcześnie ‘o mężczyźnie: urodziwy’; ukraina - średniopolskie ‘to, co jest u kraja; kresy, pogranicze’ > nowopolskie Ukraina ‘obszar dawnych kresów południowo-wschodnich’ > XX wiek 'państwo’; zboże - staropolskie ‘bogactwo, majątek, zbiory’ > średniopolskie, nowopolskie 'pewne rośliny uprawne’; złodziej - staropolskie ‘ten, który czyni zło, złoczyńca; rozbójnik’ > średniopolskie, nowopolskie 'ten, kto kradnie’; żyto - staropolskie ‘podstawa życia, płody ziemi służące do utrzymania życia’ > średniopolskie 'zboże w ogóle’ > ‘gatunek zboża’ (przykłady z: Nauka 2002).

Rozszerzenie znaczenia to proces odwrotny od poprzedniego i polega na rozszerzeniu zakresu znaczeniowego leksemu, por. np. franc. arriver ‘przybyć’ z łac. adripare ‘przybić do brzegu’ - rozszerzenie użycia w języku żeglarzy na język ogólny. Por. polskie przykłady: dziedzina - staropolskie ‘własność dziada, własność dziedziczona’ > średniopolskie ‘posiadłość wiejska’ > XX wiek ‘zakres działalności; sklep - staropolskie ‘pomieszczenie, gdzie jest sklepienie’ > XVIII wiek ‘lokal, pomieszczenie, w którym sprzedaje się towary’; słuszny - staropolskie ‘zasługujący na słuchanie > średniopolskie ‘zasługujący na słuchanie i oglądanie’ > nowopolskie ‘zasługujący na aprobatę’. Zob. też przykłady rosyjskie: opyotcue ‘broń, oręż’ (jako różnorodne środki lub sposoby walki z kimś lub czymś w różnych dziedzinach życia) i opyorcue (jako narzędzia, każda rzecz służąca do obrony własnej lub do rażenia nieprzyjaciela), oiuenoMumb ‘oszołomić, wywrzeć oszołamiające wrażenie’ i pierwotnie omenoMumb ‘pozbawić czucia uderzywszy po hełmie’ (od uuieM ‘hełm’), noHSimb ‘pojąć myślą uświadomić sobie’, a pierwotnie nommb ‘pojąć fizycznie, wziąć kogoś czy coś siłą’ itd.

Rozszerzenie zakresu znaczeniowego wyrazu ma najczęściej charakter przenośny (metaforyczny i metonimiczny; zob. niżej). Szczególne rozszerzenie znaczeń leksemów zachodzi, gdy u podstaw leży nazwa własna, która w wyniku zabiegu metonimii staje się określeniem pospolitym i rozszerza swe znaczenie. Wiele funkcjonujących dziś w polszczyźnie rzeczowników ma swoje źródło w nazwiskach osób żyjących kiedyś lub współcześnie. Na przykład nazwiska postaci historycznych „dały początek” następującym rzeczownikom: Vincenz Priessnitz - twórca nowoczesnego wodolecznictwa, wynalazca urządzenia do kąpieli natryskowej {prysznic); Candid Jacuzzi - wynalazca urządzenia instalowanego w basenie lub wannie, dzięki któremu woda tworzy wiry i bąbelki (dżakuzi)¹, Joseph Guillotin - lekarz, który w 1789 roku zlecił używanie we Francji specjalnie skonstruowanej maszyny do ścinania głów jako bardziej humanitarnej od ścinania toporem (gilotyna); Wilhelm C. Roentgen (Róntgen) - fizyk niemiecki, odkrywca promieni X (rentgen, aparat rentgenowski)¹, John Dalton - chemik i fizyk brytyjski, który spostrzegł u siebie i u swego brata wadę wzroku polegającą na niezdolności do odróżniania kolorów (daltonizm)\ Charles Lynch - plantator ze stanu Wirginia; w czasie rewolucji amerykańskiej przewodniczył nielegalnemu sądowi, powołanemu przez patriotów w celu karania lojalistów (lincz)¹, Antoine Joseph Sax - wynalazca metalowego instrumentu muzycznego wygiętego na kształt fajki (saksofon) itd. Por. ponadto wyrazy i wyrażenia, które powstały od nazwisk konkretnych osób: bardotka (rodzaj biustonosza), falandyzacja prawa (określone obchodzenie przepisów prawnych), cyrylica (rodzaj alfabetu), napoleonka (ciastko), kuroniówka (zasiłek dla bezrobotnych) itd.

Przeniesienie nazwy jest swego rodzaju odpowiedzią zasobu leksykalnego na komunikacyjne potrzeby użytkowników języka, przejawiające się m.in. w zapotrzebowaniu na nowe określenia. Jest to jeden z najczęściej reprezentowanych typów zmian znacze-

173