Obraz8

Rozdział 8. Wskaźniki pozycji społecznej

■

I Zdominowały one analizy nad stratyfikacją do połowy lat pięćdziesiątych, sta-! jąc się polem eksperymentów i wytyczając kierunek dalszego rozwoju.

Po przestawieniu się na badania realizowane na ogólnokrajowych próbach ludności pojawił się problem ze znalezieniem wskaźnika przekraczającego bariery lokalne. Od początku naturalnym kandydatem był zawód, za którym przemawiały: a) przesłanki teoretyczne, b) wyniki badań wskazujące na występowanie silnej korelacji zawodu z innymi cechami położenia społecznego jednostek oraz c) argumenty związane z ekonomicznością wskaźników. Pozycję zawodową zwykło się operacjonalizować w postaci skal lub klasyfikacji. Skale są zestawem kategorii społeczno-zawodowych z przypisa-i nymi im wartościami liczbowymi, które określają miejsce kategorii w hierarchii, utożsamianej z wymiarem pozycji społecznej. Klasyfikacje, w odróżnie-| niu od skal, reprezentują słabszy, „nominalny” poziom pomiaru. Są one j zestawem kategorii, które mają odzwierciedlać istotne podziały społeczne,

! nie przesądzając niczego na temat ich hierarchicznego aspektu. Klasyfikacje i i skale - operacjonalizowane na ogół w terminach zróżnicowania zawodowego - funkcjonują przeważnie w postaci standardowych wskaźników, a więc ; można je dołączać do jakiegokolwiek zbioru danych, który zawiera informacje o zawodzie badanych jednostek. Posiadanie standardowych narzędzi jest dużym ułatwieniem, gdyż badacz nie musi konstruować za każdym razem nowych klasyfikacji i skal. Istnieje bowiem gotowe narzędzie, w postaci klucza kodowego lub oprogramowania komputerowego, które pozwala na „dopisanie” standardowych wskaźników do zbioru.

W socjologii empirycznej najbardziej znaną klasyfikacją jest International Standard Classification of Occupations (ISCO), najczęściej stosowana jako schemat kodowania zawodów w badaniach porównawczych. Ograniczeniem ISCO jest to, że nie jest ona klasyfikacją stricte socjologiczną i nie uwzględnia np. stosunku do własności i zakresu władzy związanej z usytuowaniem ^[ w hierarchii stanowisk. Z tego też względu ISCO rzadko funkcjonuje jako samodzielny wskaźnik pozycji społecznej na etapie analiz. Przy konstrukcji prawdziwie socjologicznego wskaźnika do informacji zakodowanych w ramach ISCO powinno się dodawać informacje dotyczące, co najmniej, zróżnicowa-i nia według stanowisk i podziału na właścicieli i pracowników najemnych.

Podstawową przesłanką konstrukcji skal zawodów jest założenie o hierar-! chicznej naturze wymiarów stratyfikacji społecznej. W analizach socjologicznych dwoma najczęściej stosowanymi rodzajami skal są skale prestiżu i społeczno-ekonomicznego statusu. Najbardziej znanymi skalami są: Międzynarodowa Standardowa Skala Prestiżu Zawodów (Standard International Occupational Prestige Scalę) skonstruowana przez Donalda Treimana i Socio-Economic In-dex (SEI), której autorem jest Duncan. SEI jest wypadkową wykształcenia, prestiżu zawodów i poziomu zarobków. Natomiast odpowiednikiem skali Treimana w dziedzinie międzykrajowych analiz porównawczych stał się International Socio-Economic lndex of Occupational Status (ISEI). Wartości ISEI, czyli Międzynarodowego Indeksu Społeczno-ekonomicznego Statusu są wypadkową trzech zmiennych: poziomu wykształcenia, przynależności do podstawowych kategorii społeczno-zawodowych i wielkości zarobków.

Rozdział 9

Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce

Jak poprzedni rozdział poświęcony był ogólnej problematyce wskaźników pozycji społecznej, tak ten jest kontynuacją tych zagadnień w odniesieniu do Polski. Poświęcimy im osobną uwagę z dwóch względów. Po pierwsze dlatego, że polska metodologia ma w tej dziedzinie stosunkowo duży dorobek, po drugie - dokonamy przeglądu polskich wskaźników pozycji społecznej, co czytelnik może traktować jako swego rodzaju przegląd ofert i wybrać narzędzia analiz dostosowane do polskiego kontekstu.

9.1. Polskie klasyfikacje zawodów

Rozwojowi badań nad strukturą społeczną w Polsce towarzyszyły prace związane z konstrukcją wskaźników. Pierwsze badania podjęto w drugiej połowie lat pięćdziesiątych; próbowano zidentyfikować podstawowe formy nierówności, różne wymiary systemu uwarstwienia, wzory ruchliwości społeczno-zawodowej i potoczne wizje podziałów społecznych (Wesołowski, Sarapata 1962; Pohoski 1964; Nowak 1966; Sarapata 1965). W zależności od celu badania stosowano różne wskaźniki, nie próbując początkowo skoordynować tych działań. Nie dokonywano też standaryzacji wskaźników, co było pewną słabością, jeżeli zgodzimy się, że standaryzacja zaliczana jest - oprócz trafności, rzetelności i ekonomiczności - do podstawowych cech dobrego wskaźnika.

Rzut oka na rozwój metodologii w naukach społecznych pozwala stwierdzić, że pewne okresy zasługują na miano przełomu. W Stanach Zjednoczonych zwrotnym punktem stała się klasyfikacja zawodów Edwardsa (1943), o czym już była mowa wyżej. W Anglii już w latach dwudziestych skonstruowano - do dzisiaj stosowany - schemat kodowania zawodów występujący pod nazwą Social Class, który obejmuje sześć kategorii wyodrębnionych według kryterium społecznego statusu ich członków (Hayes 1987). U nas zwrotnym punktem stały się badania zrealizowane w Koszalinie, Szczecinie i Łodzi w latach 1964-1967. Realizujący je zespół, kierowany przez Włodzimierza Wesołowskiego i Kazimierza Słomczyńskiego, przeprowadził serię analiz, których celem było scharakteryzowanie kształtu hierarchii i mechanizmów stratyfikacji społecznej w Polsce w różnych aspektach: 121